Низомиддин млҳмудов дурдона худойберганова

бақувват,
филдай от эди (Р. Файзий. Ҳазрати инсон). Ҳамма туядай айби 
бўлса, қўйнига яширади, бу акам қилдай нарсани филдай қилиб 
кўрсатади (С. Сиёев. Ой бориб, омон келинг).
235
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

X А Ё Л
ХАЁЛДАЙ
1. 
Учқур; учмоқ.
Тез, шиддат билан учадиган (ҳаракатланмоқ), 
бир онда ҳар ерга етадиган (етмок).
Чакмокдай тутқусиз, хаёлдай 
учқур
, Қуёш шуълалари сувлар 
остида (Миртемир. Денгиз бўйида). Бу кун хаёлдайнн шидда- 
тинг 
учқур,
Оппок орзуларинг ўзингдайин ҳур (Н. Жалолиддин. 
Бағримда бир кўшик кулар). 
Покизалик жирканчликнинг хаёл- 
дай 
учқур,
филникидай баҳайбат оёқлари етмаган жой, таассуф- 
ки, бундай жой канча колди... (Ж. Кенжабоев. Ҳавочин). Мени 
кечиргайсиз туйғулар учун, Ҳаяжонлар ҳакки мени кечиринг. 
Юрагим адашган хаёлдай 
учиб,
Сизнинг пойингизга борар яши- 
рин (Э. Шукур. Табассум хотираси).
2. 
Чексиз.
Поёни, интиҳоси, чеку чегараси йўк.
Хаёлдай 
чеки йўқ,
ойдин уфқлар Халкимнинг уфкдай хаё- 
лин айтур (Ж. Камол. Узбекистон туни). Хаёлимдай 
чексиз,
тубсиз бу осмон, Қуёш чўккан денгиздай мавжланар бу кеч 
(Ҳ. Карим. Юрак билан сўзлашув). Бу йўллар хаёлдек билмас 
интиҳо, Шошилар ўзининг манзилотига (А. Орипов. Бу йўллар). 
Қозоқ саҳроси - бу беадад саҳро, Хаёлдай бепоён, 
чексиз
ва 
йирок (А. Орипов. Қозоғистон). Кеча узун, хаёлдай узун, Ундан 
узун коронғи сукун, Ҳадиксираб тураман факат, Ногоҳ келиб 
қолмасайди кун (Ш. Раҳмон. Сайланма).
Х А З О Н
ХАЗОНДАЙ (КАБИ, МИСОЛИ, ЯНГЛИҒ)
I. 
Сариқ, заьфарон; сарааймоқ.
Асосан, одамнинг ранги 
ҳақида.
Навоий шам каби ёниб, Хазондек 
саргайиб
сўлмиш, 
Варақлар ҳам олибдур Соҳиби девони рангидан (Э. Воҳидов. 
Хазина). Йигитнинг ёнида ранги хазондек 
заьфарон
кекса бир 
кампир кўзларини юмганча муштдай бўлиб жим ўтирар эди 
(X. Султон. Бобурийнома). Беихтиёр жону жаҳоним кақшаб, юра- 
гим увушди, ахир, қадрдон биродарим Шоир етти ёт бегонага
X
236
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ўхшарди: эти бориб накд устухонига ёпишган, маъюс кўзлари 
ўрасига чўккан, ранг-рўйи кузги хазон мисоли 
заъфарон,
лабла- 
ри гармсел ялагандек гезарган (А. Дилмурод. Хаёл чўғланиши).
2. 
Сочилмоқ, учмоқ, тўзгимоқ.
Ҳар томонга бетартиб тарқал- 
моқ; хаёли кочмок.
Хазондек 
сочилди
неча бор таквим, Юрак хам тўкилди 
япрокка ўхшаб (И. Мирзо. Хазондек сочилди неча бор тақвим...). 
Довул 
учирган
хазондай ватанидан кувилган канча маърифат- 
лик олиму санъаткорлар, канча нодир истеъдодлар бехуда хайф 
бўлиб кетмокдалар (П. Кодиров. Юлдузли тунлар). Бир маҳал 
кўрбошининг хаёллари хазондек 
тўзгиб,
бутун вужуди титраб 
кетди (Л. Бўрихон. Алдоқчи тунлар). Уни кўзига тўтиё этгув- 
чи хам, оёклар остига хазондек 
сочгувчи
ҳам аслида ижодкор 
(Н. Раҳимжонов. Мустақиллик даври ўзбек шеърияти). Бу салта- 
нат барги хазон янглиғ 
тўзгиб
кетиши мукаррар эди (Ш. Улуғ. 
Фақат сен йиғлама,..).
3. 
Тўкилмоқ,
сўлмок; 
сўлгин.
Асосан, тушкун руҳий-хиссий 
ҳолатлар ҳакида.
Баъзида инсон ғам-ғуссага ботганда, юраги хазондай 
тўкилади
(И. Зойир. Қисмат ўчи). Гоҳо шиддаткорман дарё ми- 
соли, Гоҳида тураман хазондай 
сўлгин
(Ж. Камол. Менинг увоқ 
шеърим^- менинг дилпорам). Бандасан, не бўлсанг, бировдан 
кўрма, Йиғласанг ё кулсанг, бировдан кўрма, Эгилсанг, букил- 
санг, бировдан кўрма, Хазондек