Низомиддин млҳмудов дурдона худойберганова

тўзиб кетди
(Сўзлашувдан). Ўша кимсалар қаторида 
Замира ҳам шарпадек ивирсиб юрарди. Хаёллари паришон эди, 
тўзю қдек 
тўзиб
кетган эди хаёллари (Н. Боқий. Гулзамира).
Т Ў Н Ғ И З
ТЎНҒИЗДАЙ
Семирмоқ;
катта бўлмоқ. Ҳаддан ортик семиз, катта, кўпол, 
фаросатсиз одам хақида; кучли салбий муносабат ифодаланади.
Тўнгиздай 
семириб кетибсен.
Тагин хастамен деб зор- 
ланасен! Биламен! Сен баттол тўшакда ётиб, менга қарши 
ўргимчакдай тўр тўқийсен (О. Еқубов. Улугбек хазинаси).
229
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Бўйнининг йўғонлашиб кетганини каранг, тўнғиздек 
семирибди
ўзиям (X. Тўхтабоев. Қасоскорнинг олтин боши). Қандай беҳаё 
боласан! Кап-катта тўнғиздай бўлиб колибсан-у, шарму хаё 
килмасдан номахрам бор ҳовлига карайсан-а (Чўлпон. Кеча ва 
кундуз). Дарди-касали томок, пул. Бозорнинг бўриси. Тўнғиздай 
тўк, деган фикр кечди (А. Кўчимов. Тубсиз кудуқ). Тўнғиздай 
бўлиб колсанг ҳам, фойданг тегмаса! Даданг кетаётганида тайин- 
лаган гаплари эсингдан чиқдими, уятсиз? (Р. Рахмонов. Чангал- 
зордаги шарпа).
Т Ў Р В А
ТЎРВАДАЙ
Узун кўйилган, кўпол. Асосан, сокол ҳакида; салбий муноса- 
бат ифодаланади.
Аларни ҳак йўлга чақирмок хикматдан холи эрмас, илло, 
бир тўда ялангоёк билан урушиш шаънимизга нораво, - деди 
у кўксини коплаган тўрвадек соколини селкиллатиб (Ғ. Кари- 
мий. Наршах қалъаси). Бу вакт чий эшик аста кўтарилиб тўр- 
вадай сокол кўринди (А. Мухтор. Қоракалпок киссаси).
Т Ў Т И
ТЎТИ(ҚУШ)ДАЙ (КАБИ. ЯНГЛИҒ, МИССШ)
I . 
Такрорламоқ, қайтармоқ, сайрамоқ,
бир гапни ҳадеб 
айтавермок.
Ваъда килинган «дориламон» кунлардан кўзлар сўкир, 
тиллар ўргатилган гапларни тўтикушдай 
такрорлашга
одат- 
ланган (Б. М. Али. Кўктўнлилар). Сув бўйида севишганлар 
бир-бирларига ўла-ўлгунча айрилмаслик ҳакида оташин ка- 
самлар ичишар экан, бу ёқца - Нилуфарнинг уйида Ка- 
мол раҳбар ҳокимнинг «элчи»ларига бошига ўлим келса ҳам, 
сўзидан кайтмаслигини тўтикушдек 
такрорлаб
онт ичар- 
ди (У. Ҳамдам. Сабо ва Самандар). Ғилай садоқатлирок 
экан, чурқ этмади. Сенлар ўргатган гапни тўтикушдай 
так-
рорлайвердиларинг
(Т. Малик. Шайтанат). Бу гаплар Ажда- 
ровнинг ўзиники эмас эди, унга кимдир ўргатиб кўйган ва у 
ўргатилган сўзларни тўтикушдек 
такрорларди,
холос (И. Зо- 
йир. Қисмат ўчи). Шаҳар ёқдан ким келса, бари Тўтидек бир 
сўзни 
қайтарар:
Кўришмадик, ўғлингиз, балки, Келиб ко- 
лар, дейди занғарлар (М Юсуф. Кечикиш). Дарвеш жавоб
230
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бсрмай ўзича сўкинди-да, тўтиқушдек 
сайраганича
«Боғи 
майдон» томонга ўтиб кетди (О. Ёқубов. Улуғбек хазина- 
си). «Хўп бўлади, бажарамиз!» - деб тўтиқушдай 
сайраб ту-
ришларинит
ўзи катта гап (О. Ёкубов. Диёнат).
2. Ширин тилли; чиройли. Аёл хақида.
Жоним итобингдан оловланаркан, Такаллум бошлайсан бир 
тўти мисол (Ж. Камол. Ишк ва орзу). Олмадай тўлишган оли бор 
эди, Чап юзида қўша холи бор эди, Баён этсам, адолатли султо- 
ним, Тўти янглиг шакар тили бор эди (Тоҳир ва Зуҳра). Иккита 
тўтидек хотинингиз бек акам учун сочини тараб ўлтирадир... 
тағин канака каму кўст? (А. Қодирий. Ўткан кунлар). Хуш 
қилиқли олдидаги кизлари, Оқчадир, қорадир келган кўзлари, 
Ҳар қайсисин тўтидайин сўзлари, Ақпи расо сиздай шоҳнинг 
дилбари (Гулихиромон).
Т Ў ҚМ О К
ТЎҚМОҚДАЙ (КАБИ)
1. Зарбли, зарби кучли. Мушт, қўл кабилар ҳақида.
Сўфи яна сасийверган экан, Али лайлак бир куни сўфини 
хилватга тортиб, тўқмоқдай муштини унинг иягига тираб- 
ди: «Устани тирикчилик қилгани қўясанми, ё кекирдагингни 
суғуриб кўлингга бе^айми», дебди (А. Қаҳҳор. Ўтмишдан эр- 
таклар). Шу вактда Иўлчининг кўкрагига каттиқ ва салмоқли 
мушт тушди. Йўлчи ҳам Қора Аҳмаднинг башарасига, кўксига, 
қорнига тўқмоқдай муштуми билан тўхтовсиз тушира бошлади 
(Ойбек. Қутлуғ қон).
2. Зарб билан 
уршмоқ,
қаттиқ руҳий-ҳиссий таъсир қилмоқ. 
Асосан, гап, сўз, турли ҳаракат-ҳолатлар ҳақида.
Унинг назарида, бу оҳанг Манзурага далда бериши лозим 
эди. Аммо ичкарида титраб турган жувонга ҳар бир сўзи тўқмоқ 
каби зарба берганини билмади (Т. Малик. Шайтанат). Асад- 
бек суҳбат мавзуини кисман англаган бўлса-да, бошига тўқм ок 
каби