|
rasm. Tarbiya usullarining asosiy turlari
Ijobiy vaziyatni yanada mustahkamlovchi tarbiya usullari tarbiyalanuvchi va tarbiyachi (ota-ona, o‘qituvchi, mas’ul shaxs)lar o‘rtasidagi munosabatning yaxshilanishini ta’minlaydi. Bu turdagi tarbiya usullari sifatida tarbiyalanuvchi bilan birgalikda ma’lum faoliyatni tashkil etish (o‘yinchoqlarni birga yig‘ishtirish, bolaga uning uchun murakkab sanalgan ishni bajarishda ko‘maklashish, bolani o‘ylantirayotgan muammolar bilan qiziqish, unga katta ishonch bildirib, muayyan topshiriq berish kabilarni aytish mumkin. Bu jarayonda bolaning ko‘nglini ko‘taradigan, unda o‘ziga nisbatan ishonchni hosil qildiradigan jumlalar (“Balli!”, “Barakalla!”, “Yashavor!”, “Juda zo‘r! Menga senga ishongandim!”, “Bilaman, sen buni uddalaysan!”, “O‘ylaymanki, bu sen uchun qiyin emas!”, “Bu ishni birgalikda bajarishimizga nima deysan!” kabilar)ni ham qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Bola tomonidan biror-bir ishning muvaffaqiyatli bajarilgani uchun uni rag‘batlantirish, mas., kichik yoshdagi bolalar uchun shirinliklar va o‘yinchoqlar, o‘rta maktab yoshidagi bolalar uchun o‘quv qurollari yoki o‘yinchoqlar, katta yoshdagi bolalar uchun qimmatbaho bo‘lmagan, ular yoqtirgan rangdagi, rusumdagi kiyimlarni, qiziqarli kitoblarni, ularning qiziqishlaridan kelib chiqqan holda maishiy buyumlar, sovg‘a qilish tarbiya jarayoni ishtirokchilari o‘rtasidagi samimiy munosabatni yanada mustahkamlaydi. Bolalarda ijobiy his-tuyg‘ularni shakllanishiga yordam beradi, ularni bundanda yaxshi bo‘lishga undaydi.
Salbiy vaziyatni yanada kuchaytiruvchi tarbiya usullari tarbiyalanuvchi va tarbiyachilar o‘rtasidagi shunday ham yomon, salbiy munosabatni yanada yomonlashtiradi. Bu kabi tarbiya usullari sirasida tarbiyalanuvchining salbiy xatti- harakatlari uchun unga koyish, do‘q-po‘pisa qilish, jazolash keng qo‘llaniladi. Ko‘pchilik ota-onalar ijobiy va salbiy vaziyatlarni kuchaytiruvchi tarbiya usullaridan ketma-ket foydalanadi.
Tarbiya usullarini samarali qo‘llashda eng muhimi – vaziyatni to‘g‘ri baholay olish, bola holatini tushunishga harakat qilish sanaladi. Umuman, imkon qadar salbiy vaziyatni yanada kuchaytiradigan tarbiya usularidan foydalanilmagan ma’qul. Chunki, bu kabi usullar bolani ota-ona, o‘qituvchilardan ko‘ngli sovishiga olib keladi. Bordi-yu, bola salbiy harakatlarni sodir etganda ham unga o‘z xatolarini anglashga imkon berish, ulardan to‘g‘ri xulosa chiqarib olishini ta’minlash pedagogik jihatdan to‘g‘ri yondashish hisoblanadi.
Ayrim ota-onalar bolalarni tarbiyalashda salbiy vaziyatni kuchaytiruvchi tarbiya usullarini qo‘llashda jazolovchi aniq bir vositalarni: xona burchagi, “jazolovchi stul” yoki bola yolg‘iz qoldiriladigan (yo‘lakdagi yoki hovlidagi) joyni belgilab oladilar. Bu yerda bola yolg‘iz qolib o‘z xatolari, kamchiliklari to‘g‘risida o‘ylab oladi. Jazo “joyi”dan ozod qilingach, bola o‘z kamchiliklarini, salbiy xatti-harakatlarini to‘g‘rilashga va’da beradi.
Yana bir boshqa guruhda ota-onalar esa bolaning salbiy xatti-harakatlari uchun jazo maqsadida jarimalardan foydalanadi. Bolaning noto‘g‘ri xatti-harakatlari uchun qo‘llaniladigan jarimalar – multfilmlarni ko‘rish, shirinliklarni iste’mol qilish, kompyuter o‘yinlarini o‘ynamaslik uchun ta’qiq bo‘lishi mumkin.
Uchinchi turdagi tarbiya usullari bola, tarbiyalanuvchini ishontiradigan suhbatlar sanaladi. Ushbu usulni qo‘llash uchun tarbiyalanuvchilarning yoshlarini chegaralab bo‘lmaydi, aksincha, bu kabi suhbatlar barcha yoshdagi balog‘atga yetmaganlar
uchun birdek samarali bo‘ladi. Ishonch hosil qiladigan suhbatlarning bolani o‘z xatti- harakatlarini tushuntirishga, ular yuzasidan izoh berishga undashga xizmat qilishi muhim ahamiyatga ega. Qolaversa, ota-onalar, o‘qituvchilarning kichik yoshdagi bolalar bilan suhbatlashishda “Mening o‘ylashimcha, bu ishing to‘g‘ri emas, o‘zing bu haqida nima deysan?”, “Ayt-chi, seningcha shu ishing to‘g‘rimi?”, “Agar bordi- yu, shu ishni men qilgan bo‘lsam, sen nima degan bo‘larding?”, “Agar Komil bunday qilganida sen xafa bo‘lmagan bo‘larmiding?” kabi savollar asosida bolani o‘z xatti- harakatlari yuzasidan o‘ylab ko‘rishga undash maqsadga muvofiqdir. Bu o‘rinda bolaga uning harakatlari mazmunini anglatish bilan birga, to‘g‘ri xatti-harakat qanday bo‘lishini tushuntirish, buning natijasida atrofdagilarning qanchalik xursand bo‘lishlarini aytib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Bunday suhbatlar hech qachon samarasiz bo‘lmaydi. Biroq. suhbatlashish chog‘ida bolaga zo‘rlik qilinsa, bosim o‘tkazilsa, bu haqidagi ma’lumotlar bolaning miyasida uzoq vaqt saqlanib qoladi. Hatto bir necha yillar o‘tgandan keyin ham bola bu haqida o‘ylaydi.
K.D.Ushinskiyning fikriga ko‘ra, o‘quvchilarda shaxsiy sifatlarni hosil qilishda pedagogik faoliyatni quyidagicha tashkil etish tarbiyalovchi xarakterga ega usullardan samarali foydalanish imkoniyatini yaratadi:
tarbiya vazifalarini aniqlashtirish va o‘quvchilarda u yoki bu faoliyat turiga nisbatan ehtiyojni yuzaga keltirish;
faoliyat usullarini yoritish va ularni tegishli bilimlar bilan qurollantirish (ongni rivojlantirish);
qo‘yilgan vazifalarni ham qilish bo‘yicha amaliy harakatlarni tashkil etish;
namoyish qilingan harakatlarning o‘quvchilar tomonidan dastlabki qabul qilinishini tashkillashtirish (harakatlar namunasi orqali);
faoliyat va xulq-atvor usullarining takomillashtirish va mustahkamlash bo‘yicha mashqlarning izchil bajarilishini ta’minlash;
o‘quvchilarga mashqlarni takomillashtirish yuzasidan talablar qo‘yish;
o‘quvchilarni ogohlantirish va ularning xulq-atvorlarini nazorat qilish.
Pedagogik jarayonda tarbiyani samarali tashkil etishda muayyan vositalardan ham foydalaniladi.
Vosita (arab. chora, tadbir, usul, o‘rta, o‘rtadagi) – “biror maqsadga erishish yoki biror ishni amalga oshirish uchun dastak bo‘lib xizmat qiladigan narsa, qurol”, “biror narsani amalga oshirish uchun xizmat qiladigan, foydalaniladigan narsa, omil.
Manbalarda pedagogik jarayonda qo‘llaniladigan vosita: 1) faoliyatning turli ko‘rinishlari; 2) pedagogik faoliyatda qo‘llaniladigan moddiy va ma’naviy madaniyatga oid barcha predmetlar majmui ekanligi; 3) ko‘p holatlarda metodik usullar va hatto metodlarning o‘zini ham ta’lim va tarbiya vositalari bilan bir deb qabul qilinishi aytib o‘tiladi.
Pedagogik manbalarda kishlik faoliyatini ham tarbiya sifatida qabul qilish zarurligi e’tirof etilgan. K.D.Ushinskiy o‘qish va mehnatni shaxs ongi, his-tuyg‘ulari va xulq-atvoriga ta’sir etuvchi vosita sifatida e’tirof etadi. Pedagogning qayd etishicha, o‘yin, o‘quvchining ishi, o‘qishidan tashqari, uning hayoti, o‘rtoqlariga va tarbiyachilari (o‘qituvchilar, ota-onasi)ga bo‘lgan munosabatini ham vosita deb qabul qilish mumkin.
Mehnat shaxsni tarbiyalashning eng ta’sirchan vositasidir. Zero, mehnat yordamida shaxsda ma’naviy-axloqiy, estetik his-tuyg‘ular shakllantiriladi, bilim va ishonch, e’tiqod, g‘oyalar hosil qilinadi, xarakter, iroda va boshqa sifatlar tarbiyalanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
