Нигинахон шермухамедова

 
Gilozoizm ta‘limoti
. 
Qadimda jonning nomlari ko„p bo„lgan: pnevma, 
psyu-xe, fantom, mana, kvintessensiya. Jon (lot. anima) hayvon, inson va hatto 
o„simlik tanasida yashaydigan va uni uyqu paytida yoki o„limdan so„ng tark 
etadigan alohida kuch sifatida namoyon bo„lgan
. Bundan uning etimologik talqini, 
ya‘ni jonni nafas, nafas olish va nafas chiqarish sifatida tushunish kelib chiqqan. 
Gomerdan so‗ng o‗zlarini «muallimlar» deb atagan mutafakkirlar inson joni engil 
shabada, havoga o‗xshagan narsa, fantomgina emas, u, bundan tashqari, inson 
mayllari, ehtiroslarini shakllantiradi, nihoyat, u mulohaza yuritadi va dalillarni 
ilgari suradi, degan qarorga kelganlar. SHu tariqa jon uch tarkibiy qismdan iborat 
mohiyatga aylangan: hayotbaxsh nafas o‗simlik joni deb, psyuxe – ruhiy jon, nus 
esa – aqlli jon deb atala boshlagan. Jonni tushuntirish o‗ta og‗ir muammoga 
aylangan (ayniqsa materialistik fikrlovchi faylasuflar uchun). Bu alohida turdagi 
teran materiyaga, ko‗z bilan ko‗rib bo‗lmaydigan ichki mohiyatga shubha 
tug‗ilmasligi uchun ular butun tabiatni jonli deb e‘lon qilganlar. Mazkur qarashlar 
gilozoizm
mo‗ljalida o‗z aksini topgan.
Jonning tanada paydo bo‗lishi haqidagi ta‘limot.
Platonning «Davlat» 
asarida jon tarkibiy qismlarining boshqacha ierarxiyasi keltiriladi: oqilona jon, 
emotsional-qahrli jon, buzuq jon. Ular tegishli ravishda bosh, ko‗krak va qorin 
bo‗shlig‗ida joylashgan. Aristotelning «Jon haqida» deb nomlangan risolasida jon 
va tana bir-biridan ajralmas mohiyatlar sifatida tavsiflanadi, jon haqidagi ta‘limot 
esa hayot va uning shakllari haqidagi umumiy ta‘lim sifatida tushuniladi. 
O‗simliklar joni, hayvonlar joni va aqlli mavjudot – inson jonini farqlar ekan, 
Aristotel rivojlanish g‗oyasini ruhiyatga tatbiqan bilvosita ta‘riflaydi. Uning 
fikricha, jonning yuqorida zikr etilgan uch tarkibiy qismi insonda yaxlit bir 
1
Сенека Л.А. Нравственные письма к Луцилию. – Кемеровское книж. изд-во., 1986. –С. 98. 
2
Ўша ерда. –Б. 100. 

---

281 
butunga birlashadi va turli funksiyalar: ovqatlanish, his qilish va mulohaza 
yuritishda namoyon bo‗ladi. Jon unsurlarining barchasi tana unsurlari bilan uzviy 
bog‗lanadi, ammo ular eng avvalo kosmik harakatlarga bog‗liq bo‗ladi. Antik 
davrda jon alohida hayotbaxsh kuch, ichki ma‘naviy asos sifatida tushunilgan 
bo‗lsa-da, uning faqat o‗z faolligi sifatida tushuntirilgan.
O‗rta asrlar falsafasida jon – dunyoviy va ilohiy faoliyat o‗rtasidagi 
bog‗lovchi bo‗g‗in, degan umumiy tasavvur shakllanadi. Foma Akvinskiy (1226–
1274) jon insonni «aktuallashtiradi», uning asl mohiyatini belgilaydi, degan fikrni 
ilgari suradi. Foma Akvinskiy j
on imkoniyatlarini potensiyalar deb ataydi. Ular 
besh xil bo„ladi: o„sish, hissiy idrok etish, o„z xohish-irodasini ifodalash, makonda 
harakatlanish, aql yordamida dunyoni tushunish
. Ayrim potensiyalar tana bilan 
bog‗liq bo‗lsa, ba‘zilari, masalan, o‗z xohish-irodasini ifodalash va aql yordamida 
dunyoni tushunish ko‗proq oliy asosga bo‗ysunadi. Ammo tana zarur, chunki u 
jonning barcha potensiyalarini birlashtirishni ta‘minlaydi.
CHerkov otalari uchun jon faqat e‘tiqodlar tizimiga mos keladigan yoki mos 
kelmaydigan bir mohiyatni o‗zida ifodalaydi. Jonning normal faoliyatini 
ta‘minlash ruhoniyning vazifasi hisoblanadi. SHu nuqtai nazardan jon shaxsiy 
hayot omili sifatida emas, balki yo‗lga solish lozim bo‗lgan jamoaviy-umumiy 
mohiyat sifatida talqin qilinadi. Jonning moddiyligi g‗oyasi cherkov mulozimlari 
tomonidan taqiqlanadi. Aql va jon Xudo atributlari sifatida sharhlanadi. Faqat 
jonning panoh topishi haqida qayg‗urish lozimligi ta‘kidlanadi, zero jon o‗lmas, 
inson tanasi esa o‗tkinchidir.
YAngi davr Evropa falsafasida jon tushunchasi shaxsning teran, ichki 
dunyosi bilan ayniylashtirila boshlaydi. Xususiy tashabbus va tadbirkorlikning 
rivojlanishi insonning ma‘naviy intilishlari qadriyat sifatida anglab etilishiga turtki 
beradi. Ayrim hollarda ma‘naviy asosni mutlaqlashtirish yuz beradi, u jismoniy, 
moddiy asosdan muhimroq deb tushuniladi. Odamlar o‗z harakatlarini o‗zlarining 
ehtiyojlari bilan ularni bog‗lash o‗rniga, o‗z mayllaridan kelib chiqib 
tushuntiradilar.
SHunga qaramay jonning jismoniy kelib chiqishi haqidagi konsepsiya 
unutilmaydi. Fransuz faylasufi Jyulen Lametri
 
(1709–1751) hatto jon qaysi 
organdan o‗rin olishini ham ko‗rsatadi. «Biz tubanlashuvimiz uchun barcha 
kishilarning joni yashaydigan miyamizda zarracha o‗zgarish yuz berishining o‗zi 
kifoyadir». «...Bizning jonimiz ehtiyojlarimizga bevosita bog‗liq bo‗ladi, ularni 
misli ko‗rilmagan tezlikda qondiradi va bu ehtiyojlarga hech narsa qarshi bora 
olmasligi haqida ogohlantiradi»
1
.
Jonda butun dunyo o‗zining to‗liq tajassumini topadi. U serqirradir. Fransuz 
faylasufi va matematiki Blez Paskal (1623–1662) jon ruhiy parvozlarining cheksiz 
darajada rang-barangligi, uning nozikligi, betakrorligi va beqarorligidan 
taajjublanib, inson jonining mohiyatini formula bilan ifodalash mumkin emas, u 
haqda faqat hayotni o‗rganish va inson xulq-atvorini kuzatish orqali hukm 
chiqarish mumkin, degan xulosaga keladi. Jonning mazkur xususiyatlari teran 
ma‘naviy asoslarni ichki darajadan sirtga chiqaradi. Jon individuallikning asosi 
sifatida amal qiladi. 
1
Қаранг: Ламетри. Сочинения. – М., 1983. – 237–238-б.

---

282 
SHunday qilib, falsafa tarixida mavjud jon haqidagi tasavvurlar o‗z-o‗zicha 
to‗g‗ri, biroq to‗liq emas. Mazkur noyob fenomenni tushuntirish uchun energetik, 
dinamik va temporal mezonlar zarur. Adabiyot va she‘riyatda, kundalik 
muomalada jonning bezovtaligi, uning mayllari va harakatlari haqida ko‗p 
gapiriladi. Jon azaldan muayyan faol kuch, harakat manbai, energiya toki va 
harakatlantiruvchi asos sifatida tushuniladi. Tana dam jonni ifodalash maydoni 
sifatida, dam jon «go‗ri» sifatida qaraladi. Psixoanalitik K.YUng jon ham, uning 
ishi ham ko‗pchilik uchun ko‗rinmas ekanligiga e‘tiborni qaratar ekan, jon uchun 
muhim omillar ongdan tashqarida bo‗lsa kerak, deb taxmin qiladi. «Faqat tunda 
ochiladigan gullar» haqida gapirar ekan, YUng, ―jon, barcha ma‘naviy asoslar 
yaratiladigan va shakllanadigan vaqt oralig‗ini belgilaydi‖
1
deb ta‘kidlaydi. 
Falsafiy oqimlar, maktablar va yo‗nalishlarning deyarli barchasi jonni 
anglab etish, oqilona tahlil qilish mumkin bo‗lmagan, teran hodisa sifatida 
tavsiflaydi. Ayni paytda jonga ishora qiluvchi, jonning bokiraligi, uning ichki 
kuchlari haqida bahs etuvchi mavzular doirasi behad keng.
Ekzistensializm asoschisi daniyalik faylasuf S.Kerkegor
 
(1813–1855) o‗z 
izlanishlari natijasida jonni tanlash mumkin va bu har kimning o‗z xohish-istagiga 
bog‗liq, degan muhim xulosaga keladi. Individual ruhiy olam, intim ichki 
dunyoning mavjudligi inson hayotini mushkullashtiradi va ong fenomenini anglab 
etish muammosini yanada og‗irlashtiradi. Ammo o‗z o‗zligini saqlab qolish 
huquqi Erda yashaydigan har bir insonning uzviy huquqi hisoblanadi.