Нигинахон шермухамедова

Jon va ruh haqida
.
Jon masalasida 
Seneka qalb, ruh etukligini, 
hurligini birinchi o‗ringa qo‗yadi. ―SHunday narsani izohlash kerakki, - deb 
yozadi u shogirdi Lutsiliyga, - hech nima unga hukmronlik qilolmasin, hech 
nima unga g‗ov bo‗laolmasin. Bu nima deysanmi? U mag‗rur, oliyjanob, 
yuksak ruhdir. Uni kishi vujudidan joy topgan xudodan boshqa narsa deyish 
mumkinmi?.. Vujud biqiqligidan kechib ko‗kka intil va shoir aytganidek, o‗z 
ruhingni Xudoga monandligini namoyon et. Ruhning hurligi uchun tilla ham 
kerak emas, kumush ham, chunki haqiqiy xudo timsolini yasab bo‗lmaydi. 
Esla xudolar bizga xayrixoh bo‗lganlarida ular loydan edilar... Komil ruhni 
qarzga ham, sotib ham olib bo‗lmaydi‖
1
. Seneka nazarida ezgulik, poklik, 
adolat va etuklik izlagan kishi eng avvalo o‗z ruhini ilohiy talablarga monand 
qilishi darkor. Valek bu talablar kishining o‗z ruhiga talablaridan boshqa 
narsa emas. Ilohiylik – bir timsol, unga etish kishi ixtiyoridadir. Kishi qaerda 
yashamasin, nimalarni izlamasin, kimlarga hamroh bo‗lmasin o‗zining ruhini 
poklamaguncha, uni yuksaklikka yo‗naltirmaguncha hayotdan zavq, orom, 
1
Ўша ерда. –Б. 66.

---

276 
buyuklik topolmaydi. ―YAshash joyingni emas, ruhingni o‗zgartir, - deb 
yozadi Seneka, - qancha ko‗p kezsang, shuncha ruhing iztirobga botadi. 
Kema uchun bab-baravar ortilgan yuk emas, balki notekis ortilgan yuk 
halokat keltiradi‖
1
. Ruh bezovta, xasta ekan kishini hech qanday tomosha, 
hazz-huzur qutqara olmaydi. Qaerda va kim bilan emas, qanday qalb, ruh 
bilan yashashing muhim. ―Ruhim hur bo‗lsin desang, biror makonga butun 
dildan bog‗lanma. Men biror burchak uchun tug‗ilmaganman, butun mening 
vatanim, degan e‘tiqod bilan yasha‖
2
. Bir qarashda faylasuf kosmopolitizm 
tarafdori bo‗lib ko‗rinadi, biroq barcha rimliklar kabi u ham o‗z vatanining 
fidoiysi edi. Bu o‗rinda Seneka vatansiz yashashni emas, balki ruhiy 
osudalikni targ‗ib etadi. 
Faylasuf kishidagi barcha illatlar uning qalbi, ruhidagi nopok tuyg‗ular 
tufaylidir deb biladi. Ba‘zi kishilar boshqalarni pok, sofdil, ezgu amalli, 
xushaxloq ko‗rishni istaydi, hatto ulardan ilohiy sifatlarni talab etadi, o‗zida 
yo‗q xislatlarni boshqalardan talab etish zo‗ravonlik bo‗lmasa-da, 
axloqsizlikdir. O‗zi dardmand kishi o‗zganing dardiga darmon bo‗lolmaydi; 
qalbi nopok kishining o‗zgalardan poklik talab etishi nokaslikdan boshqa 
narsa emas. Boshqani to‗g‗rilashdan oldin o‗zingni to‗g‗irla. ―O‗z aybingni 
bilish, ruhni sog‗lom tutish tomon tashlangan birinchi qadamdir‖
3
. Kim o‗z 
qalbini sog‗lom ko‗rishni istamasa, o‗zidagi illatlardan xolos bo‗lmoqchi 
emas; kim nuqsonlarini eshitishdan qochsa, o‗z nuqsonlarini ezgulik deb 
biladi; kim poklanishni ixtiyor etmasa, unga hech kim dars berolmaydi. 
Ruhning poklanishi, sog‗lom bo‗lishi uchun nima qilish kerak? Seneka, eng 
avvalo ―etuk donishmandlik ilmi‖ falsafa bilan shug‗ullanish lozim, deb 
javob beradi. 
―Qadimdan bizgacha etib kelgan bir odat bor, - deb yozadi Seneka, - 
maktublar ―Agar sen sog‗-salomat bo‗lsang, men ham sog‗-salomatdirman‖ 
deb boshlangan.
 
Biz ham, ―Agar sen falsafa bilan shug‗ullansang juda ham 
yaxshi‖, deyishimiz zarur. CHunki haqiqiy sog‗-salomatlik falsafada, usiz 
ruh hamda tana, ularda qancha kuch va quvvat bo‗lmasin, xastadir. SHuning 
uchun: eng avvalo haqiqiy sog‗-salomatlik haqida qayg‗ur, keyin esa 
qolganlar haqida‖
4
. Kishi bilaklarini toblash uchun qo‗llarini, elkalarini 
mashq qilib turadi. Ammo tana mashqlari chegaralangan, bel va bilak 
qanchalik baquvvat bo‗lmasin, ular ho‗kizni yiqolmaydi; umuman odamning 
hayvonga monand kuch yig‗ishi oriflik emas.
 
Odamni 
ongli 
mavjudotga 
aylantirgan 
uning 
aqlidir. 
Aql 
donishmandlikka intilib odam ruhini buyuk qiladi. Donishmandlik orqaligina 
1
Ўша ерда. –Б. 79. 
2
Ўша ерда. –Б. 83. 
3
Эпикур. Этика. –М., 1977. –С. 47. 
4
Сенека Л.А. Нравственные письма к Луцилию. – Кемеровское книж. изд-во., 1986. –С. 87. 

---

277 
kishi baxtiyor sezadi o‗zini; o‗zini baxtiyor sezmagan baxtiyor ham, ozod 
ham emas. ―YAxshi yashashni istasang falsafaning quli bo‗l‖
1
.
 
YOn-atrofda naqdga, boylikka o‗chlik avj olganda fikr, hikmat 
izlashga mehr qo‗yish, taajjub uyg‗otadi. Seneka buni yaxshi biladi, hali 
odam, u aqli tufayli hayvonlardan o‗zsa-da, nafs balosidan, aqidaparastliqdan 
to‗la xolos bo‗lmagan. Falsafa yashashga o‗rgatadi, lekin qorin to‗yg‗azishga 
emas. SHuning uchun faylasuf ikkisidan birini: yo ruhni tetik saqlashni, yo 
nafsni to‗ydirishni tanlashi lozim. Donishmand ne‘matlardan mutlaq voz 
kechmaydi, lekin u boriga qanoat qilib yashaydi, nafs bandasi esa 
Kalliodordek nafaqat qullarini, o‗z ruhi va erkini ham pullashdan qaytmaydi. 
Ko‗p kishilar falsafa bilan shug‗ullanishga jur‘at etolmaydi, chunki ular 
boriga ko‗nib yashagandan yo‗qiga topinib yashashni afzal ko‗radilar. Foniy 
dunyo lazzatlari va jihozlarini topish, ularni totib ko‗rish oson, biroq kun, tun 
egulik izlab yashash qiyin. Falsafa non ham bermaydi, shon ham; unda 
etuklik yo‗lida o‗zingni o‗zing izlash bor, xolos. Vaholanki, falsafa uchun 
o‗zini fido qilgan o‗zi uchun o‗zini fido qilgandir; u qanday, kim bilan, qaysi 
timsollarga talpinib yashashni o‗rgatadi. Ruhni o‗tkinchi havas va 
ehtiroslardan xalos qilish ―etuk donishmandlik ilmi‖ga mehr qo‗yishdan 
boshlanadi. Kim falsafaga xizmat qilsa, falsafa ham unga xizmat qiladi; kim 
falsafaga borini bag‗ishlasa, falsafa ham unga borini, lekin umrini kitob 
ustida o‗tkazganga emas, balki hayotdan hikmat izlaganga in‘om etadi
2
.
 
Seneka qalbning ruhni mavjud dunyoga mute ushlaydigan naqd, zar 
orttirishdan, ehtiroslar va lazzatlarga berilishdan saqlash lozim degan g‗oyani 
ilgari suradi. Bu fikr deyarli barcha maktublarda u yoki bu talqinda qayta va 
qayta qayd etiladi. CHamasi donishmand rimliklar nafaqat shuhratga, xuddi 
shuningdek, boylik to‗plashga ham o‗ch demoqchi bo‗lgan.
 
Pok ruhni, uning sof tabiatga monandligini tuyish beqiyos rohat, 
huzurdir. Bunday ruh nafaqat aqldan, hatto hayotdan ham o‗zishi zarur. 
Uning oldida ko‗pchilikni vahimaga soladigan o‗lim — hech nima. Biroq, 
ko‗pchilik o‗lim muqarrarligini bila turib, hayotga jon-jahdi bilan yopishadi, 
umrini cho‗zish uchun har qanday qabihlikka, yovuzlikka va nopoklikka 
tayyor. Odam aslida tug‗ilganidan o‗lim tomon boradi, umrning o‗tgan har 
bir daqiqasi o‗lim tomon tashlangan qadamdir. Demak, o‗lim — tabiiy hol; 
hayotni cho‗zish tabiat qonunlariga ziddir. Tabiat — Buyuk Boqiy mutlaq 
yo‗qlik emas, balki hayotni yangilash tarafdoridir. Kim unga qarshi chiqsa, u 
yangilanishga ham qarshi; turg‗unlik muqimni vaqtincha asrasa-da, 
yangilanishga to‗g‗anoq bo‗lolmaydi. Halim eng qudratlilarni ham yiqqan, 
shuning uchun kishi o‗limni ―dovyuraklik bilan qarshi olishga o‗zini 
tayyorlab borishi lozim‖
3
. 
1
Ўша ерда. –Б. 39. 
2
Ўша ерда. –Б. 91. 
3
Ўша ерда. –Б. 255. 

---

278 
Faylasuf fikriga ko‗ra, ortiqcha naqd pul to‗plashga, hashamatda 
yashashga, keragidan ortig‗iga intilish kishini axloqiy tanazzulga etaklaydi. 
―YOn-atrofingga boq, — deb yozadi u yosh do‗stiga, — qanchadan qancha 
narsalardan ikkilanmay voz kechish mumkin. Ularga ketgan vaqt, kuch, 
harajatlarni hisobla, ana nimalarga umrimiz sarf bo‗ladi. Biz ularni muhtoj 
bo‗lganimiz uchun emas, balki boshqalarga taklid qilib yig‗amiz. Suqrot bitta 
xitonida, qishu yoz oyoq yalang, bosh yalang yurgan, Diogen bochkada 
yashagan, Zenon bir siqim arpaga qanoat qilgan; biz ularning axloqiy-
ma‘naviy sifatlariga havas qilamiz. Havas qilamiz, valek ulardek yashashga 
jur‘atimiz etmaydi. Nega? Uyimiz to‗ridagi billur qandillar, ipak gilamlar, 
kumush idishlar, marmar haykallar, par o‗rindik, amrimizni bajarishga shay 
qullar sodda va hur yashash o‗yini qalbimizdan o‗chirgan; kim shunday 
yashamasa, uni davramizga noloyiq bilamiz. Vaholanki, loy idishdan 
kumush idishdek foydalangan qanday a‘lam bo‗lsa, kumush idishdan loy 
idishdek foydalangan ham shunday a‘lamdir‖
1
. Ko‗pga ega yanada ko‗pga 
intiladi, keragiga ega esa boridan xushnud. Birinchisi halovat bilmaydi, 
boyligimni o‗g‗irlamasinlar deb tunlari bedor, ikkinchisi esa raqibsiz 
yashaydi, tunlari bexavotir uxlaydi. Mabodo yov kelsa, ikkinchisini emas, 
birinchisini talaydi; ikkinchisini emas, birinchisini qul qiladi. Aristill, 
Suqrotning shogirdi, tushgan kema dengiz qaroqchilariniki ekan. Qanday 
xavfga duch kelganini sezgan faylasuf pullarini, tillalarini sanayotib, go‗yo 
nogahon, ularni suvga tushirib yuboribdi va beparvogina debdi: ―Aristillning 
tillolari uchun o‗ldirilganidan, tillolarning Aristill uchun o‗lgani afzal‖
2
. Axir 
boylikka o‗ch bizning hayotimiz ham dengiz qaroqchilarining kemasiga 
o‗xshamaydimi?
 
Ochko‗zlik, zarga o‗chlik, Senekaning yozishiga ko‗ra, kishilarga 
yoshlikdan singdiriladi. Aynan ota-onalarimiz, tarbiyachilarimiz bizda tilla 
va kumushga mehr uyg‗otmaganmi? Kishilar asosan nimaga intiladi — 
ko‗proq naqd pul topishga, hatto ostona va shiplarini ham zar bilan bezashga 
emasmi? YAqinlariga ular nima tilashadi — badavlat yashashni, to‗kin-
sochin bo‗lishini, marmardan tiklangan saroylarda yashashni emasmi? 
Faqirlikdan nafratlanish axloqiy sifatlarimizga aylangan. Ochko‗zlik jazosiz 
qolmaydi, uning o‗zi o‗ziga jazodir. Valek ayanchli tomoni shundaki, 
ochko‗zlik illatlar ichida eng yuqumlisidir. ―Esingda tut, Lutsiliy, yiqqaning 
emas, qalbingni bezagani boyligingdir‖
3
.
 
Faylasuf qalbni, ruhni poklash va boylikka, hazz-huzurga befarq 
yashash insonning yakka o‗ziga, uning mujohadalariga bog‗liq deb biladi. 
Kim xushbaxt yashashni istasa istaklari, ehtiroslari va ijtihodlarini o‗zi idora 
qilishi zarur. Hayotimiz — xudo tuhfasi, ammo qanday yashash bizning 
1
Ўша ерда. –Б. 98. 
2
Ўша ерда. -Б. 89. 
3
Сенека Л.А. Нравственные письма к Луцилию. – Кемеровское книж. изд-во., 1986. –С. 75. 

---

279 
erkimizda. Bizni illatlarga botirgan dushman, adu o‗zimizning ichimizdadir. 
Ushbu yovuz kuchni faqat o‗zimiz ichimizdan quvishimiz, axloqimizni 
tuzatib, uni mahv etishimiz mumkin. Ezgulik — tabiatimizga monand, illatlar 
— ruhimizga yot. Hayratli tomoni shundaki, ko‗pchilik tabiatiga monandga 
emas, ruhiga yot illatga ergashadi. SHuning uchun, har bir kishi tabiatga 
monand sifatlarini asrashi, tabiat inom etgan tuyg‗u va aqlu idrokni 
mukammallashtirishi kerak. O‗zi qodir ishni xudodan so‗rash ojizlikdir; 
„Xudo sening yoningda, sen bilan, sening ichingda‖
1
. ―Ichimizga ilohiy ruh 
jo, u barcha yaxshi va yomon ishlarimizni kuzatib boradi; biz u bilan qanday 
muomalada bo‗lsak, u ham bizga shunday muomala qiladi. Har bir chin 
olijanob kishi xudoga daxldor, uning ichida muabbad yashaydi‖
2
. Ushbu 
muabbadni tuyishi uchun kishi o‗ziga o‗zi quloq tutmog‗i, o‗zi bilan o‗zi 
suhbat qurmog‗i lozim. Etuklikni o‗zidan izlab topolmagan uni mahdudotdan 
izlab topolmaydi. Seneka shogirdini o‗zini o‗zi o‗rganishga, goho o‗zini o‗zi 
beayov tanqid qilishga chaqiradi. Bu o‗tkinchi dunyo lazzatlariga befarq 
qolishni tarbiyalaydi. Foniy dunyo lazzatlariga va jihozlariga mehr qo‗ygan 
kishini mavhum kelajak titroqqa, qo‗rquvga soladi. U ushbu lazzatlar va 
jihozlardan mahrum bo‗lishidan vaylo ko‗taradi; u o‗lim tabiiy hol ekani 
bilan hech chiqisholmaydi. O‗lim unga adolatsizlik, zo‗ravonlik va yovuzlik 
bo‗lib tuyuladi, u bor kuchi bilai uni engishga, hatto mahmasada umrini 
necha kunga, daqiqaga cho‗zishga intiladi. O‗limdan qochish bemanilikdir, 
albatta. Lekin uning muqarrarligini bila turib g‗amga botish yanada 
bema‘nilikdir. Stoiklar o‗limni mag‗rur qarshi oladilar; ular uchun o‗lim 
emas, o‗limning borligini unutish ayanchli. Kim o‗limning borligini unutsa, u 
etuklik borligini ham unutadi; hayot o‗limdan qochish uchun emas, etukni 
topish uchun berilgan. ―Mavhum kelajak oldida qo‗rquvga botmay desang 
uning kelishini muqarrar narsa deb bil; borlikda sodir bo‗lmaydigan narsa, 
hodisa yo‗q, yon-atrofimiz tasodiflarga to‗la, kim ularning ro‗y berishini 
tabiiy hol deb qabul qilmasa, u mavhum kelajak oldida titroqqa tushishdan 
qutulolmaydi... Suqrot odamlarni o‗lim va zindon azobi xavfli emasligini 
ko‗rsatish uchun mahbasdan qochish taklifini rad etib zahar ichgan. Muday 
esa qo‗lini olovga tiqqan. Kuydirishlari senga azob beradi, shubhasiz, lekin 
o‗zingni o‗zing kuydirish yanada azoblidir... Tarixda o‗limdan hazar qilgan 
qaxramonlar ko‗plab topiladi, ammo o‗z illatlaringni engish ham chin 
qahramonlikdir‖
3
. O‗z illatlarini bilgan va ularni enggan o‗limdan 
qo‗rqmaydi; o‗lim ruhimizni qiynaydigan azoblardan biri emas, u oxirgi 
azobdir. Faylasuf stoiklar an‘anasini davom ettirib yozadi: ―Bazmu 
ziyofatlardan oshqozon buziladi, ichkilikbozliklardan tomirlar qotadi va 
titraydi, 
shahvatdan 
qo‗l, 
oyoq, 
bo‗g‗imlar 
zaiflashadi. 
Men 
1
Ўша ерда. –Б. 90. 
2
Ўша ерда. –Б. 69. 
3
Алимасов В. Фалсафа ѐхуд фикрлаш чанқоғи. –Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ нашриѐти, 2007. –Б. 89. 

---

280 
qashshoqlashsam, demak, ko‗pchilikka qo‗shilaman, badarg‗a qilinsam, 
borgan joyimni makon bilaman, zanjirband qilsalar — tashvish nega? Axir 
men hozir ham zanjirband emasmanmi? Tabiat meni o‗z tanamga bandi etib 
qo‗ymaganmi? Men o‗lamanmi? Demak, men endi xasta bo‗lmayman, 
zanjirband qilinmayman, o‗lim xavfidan xoliman‖
1
.
 
SHunday qilib xulosa qilamiz. Umuman o‗limni tabiiy holdek kutib 
olishga da‘vat stoiklar falsafasidagi bosh g‗oyalardan biri hisoblanadi. Unga 
ko‗ra, kishi tug‗ilganidan o‗lim tomon boradi, go‗daklik, o‗smirlik, yoshlik, 
qarilik yagona haqiqat — o‗limga eltadi. Umrini xushbaxt o‗tkazmoqchi 
bo‗lgan kishi esa hayot quvonchlariga ham, o‗lim qo‗rquvlariga ham befarq 
yashaydi, o‗lim ruhni bezovta qilolmaydi. Donishmand o‗z qismatidan 
qochmaydi, hayotining oxiri kelganida tark etadi. Hayotdan qochish boshqa, 
uni tark etish boshqa; birinchisi — ruhning zaifligi, ikkinchisi buyuk borliq 
hukmidir. ―YAshash emas, munosib yashash muhim; erta o‗lasanmi yoki 
keyin — ahamiyati yo‗q, yaxshilik bilan yashadingmi yoki yomonlik bilan 
mana — nima zarur‖
2
. Ikki ming yil oldin bitilgan ushbu nasoyihlar — 
nasihatlar moziy qa‘ridan emas, ma‘naviy-axloqiy etuklik izlayotan 
zamondoshimiz qalbidan chiqayotgan da‘vatlardek eshitilmaydimi?..