Нигинахон шермухамедова

Lavlok ta‘limoti
. Amerikalik olim J.Lavlok erda hayot qanday vujudga 
kelgan, halokatlarga to‗la koinotda Er qanday qilib yashashga moslashib qolgan, 
degan savolni qo‗yadi. U atmosfera kimyosi bo‗yicha mutaxassis bo‗lgani uchun, 
Quyosh taratayotgan energiya 30% gacha o‗zgargan sharoitda erda barqarorlik 
qanday saqlanib qolishini tahlil qilgan. Sayyora tarixidagi ulkan «chiqindilar 
tangligi» ta‘sirida atmosferada kislorod shungacha mavjud bo‗lgan hayotning 
anaerob shakllari yashay olmaydigan darajada ko‗payganidan keyin ham atmosfera 
tarkibi saqlanib kolgan: ko‗p miqdorda azot, 21% ga yaqin kislorod va bir foizdan
kam oksidlangan gaz kabilar J.Lavlok fikriga ko‗ra, barqaror tarkib emas, 
chunki barqarorlikka atmosfera tarkibi Marsdagidek: 96,5% oksidlangan gaz, 1,8% 
dan kam azot va 0,1% dan kam kislorod bo‗lgan taqdirda erishish mumkin. Bu 
saloxiyatsiz, hamma yoki deyarli hamma kimyoviy reaksiyalar tugallangan, har 
kanday hayot alomatlari barham topgan atmosferadir. Er atmosferasi esa, aksincha, 
energiyaga to‗la: kislorod darajasi yonish darajasidan 4% past bo‗lib, olov yoqish 
va energiya olish imkonini beradi. Biroq er atmosferasi o‗z vaqtida barqaror 
bo‗lgan va bu tasodifiy hol emas. Hozirgi fan Er atmosferasi sayyoraning er osti 
qatlamlarida degazatsiya jarayonlari yuz berishi natijasida vujudga kelgan, degan 
gipotetik qoidadan kelib chiqadi. «Bu farazni qabul qilsak, dastlabki gaz 
qatlamining tarkibi kimyoviy reaksiyalar tez kechadigan er ostidagi yuqori 
temperatura ta‘sirida shakllanganini e‘tiborga olishimiz lozim. Binobarin, dastlabki 
atmosferaga tarkibiga ko‗ra hozirgi vulqonlarga o‗xshash oksidlangan gazlarning 
mavjudligi xos bo‗lgan, bug‗lanuvchi komponentlar (N, S, N, S va x,.k.)dan iborat 
1
Каранг: Кондратьев К.Я. Экодинамика и геополитика: от глобальных до локальных масштабов / /
Экология. 1999. №1. - 5-6.
2
Каранг: Prins G., Stamp R. Top Guns and Toxic Whales. - L., 1991. - 25-6.
3
Каранг: Поликарпов B.C. Наука и мистицизм в XX веке. - M., 1990. - 124-126-6.
4
Каранг: Prins G., Stamp R. Top Guns and Toxic Whales. - L., 1991. - 26-6.

---

197 
tizimda bosh rolni S0
2
, N
2
va N
2
0 o‗ynagan, degan xulosaga kelish mumkin. Bu 
dastlabki atmosfera N
2
va N
2
0 tarkibiga ko‗ra hozirgi atmosferaga o‗xshash 
bo‗lganini, 0
2
keyinrok, biologik jarayonlar ta‘sirida paydo bo‗lganini anglatadi»
1
. 
SHunga asoslanib J.Lavlok ―Er atmosferasi oddiy geofizik yoki hatto biologik 
mahsulot emas, u amalda biologik shakllanish hodisasidir, chunki uning Erdagi 
hayotni kuvvatlash kobiliyati jonli shakllar bilan boshqariladigan nazorat 
mexanizmlarining amal qilishi, dinamik barqarorlik va latent kimyoviy salohiyat 
bilan belgilanadi‖
1
deb ta‘kidlaydi. Erni yagona jonli mavjudot sifatida talqin 
qilishga asos bo‗ladigan biosfera va atmosfera faoliyatining fundamental sikli ana 
shunday. J.Lavlok gipotezasida Darvinning «Turlarning kelib chiqishi» asaridan 
keyin birinchi marta insonning atrof borliqdagi rolini tubdan qayta qurish va 
tushunib etish imkonini beruvchi ilmiy 
FOYA 
paydo bo‗ldi va bu insoniyat tafakkuri 
tarixida ishlab chiqilgan mistik va ilmiy yondashuvlar uyg‗unligidan kelib 
chiquvchi kutilmagan istiqbollarni ochdi. 
Insoniyatning ayrim hollarda sun‘iy ehtiyojlarni kondirishga qaratilgan (bu 
eng avvalo rivojlangan g‗arb mamlakatlariga xos) xo‗jalik faoliyati rivojlanishi va 
kengayishi bilan yuqorida zikr etilgan tahdidlar kuchayib bormokda. Oxirgi 100 yil 
ichida atmosferada oksidlangan gaz konsentratsiyasi 30% ga ko‗paydiki, bu yaqin 
kelajakda insoniyatni halokatga duchor etishi mumkin
2
. Sayyoramiz atmosferasi 
azot chiqindilari, oltingugurt birikmalari va boshqa kimyoviy moddalar bilan 
ifloslangan bo‗lib, bu biosferaga va inson sog‗ligiga salbiy ta‘sir ko‗rsatmoqda. 
SHuning uchun nafaqat iqtisodiy va ijtimoiy jihatlarni, balki ekologiya va biosfera 
masalalarini ham o‗z ichiga olgan xavfsizlik konsepsiyasini amalga oshirish juda 
dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Umuman olganda, xavfsizlikning ko‗p darajali 
tizimini, chunonchi, o‗zaro bog‗langan va bir-birini taqozo etuvchi dunyo 
miqyosidagi biosfera, davlat, jamiyat va shaxs xavfsizligini ko‗rib chiqish zarur.