Нигинахон шермухамедова

Ziddiyat 
qarama-qarshiliklarning birligi bilan tavsiflanadigan va ayni 
vaqtda ularning o‗rtasidagi muttasil kurash hisoblanadigan munosabatdir. 

---

430 
Ziddiyatlar
– 
narsa yoki hodisa qarama-qarshi tomonlarining bir-birini istisno 
etish va bir-biriga o„tish munosabatlaridir. 
Ziddiyatlar borliqning barcha 
hodisalari va jarayonlariga xos bo‗lib, o‗zgarish va rivojlanishning manbai, 
harakatlantiruvchi kuchi sifatida amal qiladi. Ayni shu sababli ziddiyat dialektik 
ziddiyatlilik qonunining mohiyatini yoritib beruvchi bosh kategoriya hisoblanadi. 
Ziddiyat – bu qarama-qarshiliklar munosabatigina emas, balki ularning tarqalish 
jarayoni hamdir.
SHu tufayli ham, Gegel g‗oyalariga asoslanib, ziddiyat 
tarqalishini
ng quyidagi 
bosqichlari (fazalari)
farqlanadi: 
ayniyat, tafovut, qarama-
qarshilik, ziddiyat va asos 
(ya‘ni ziddiyatning echilishi).
Dialektik ziddiyat – bir-birini istisno etuvchi qarama-qarshiliklarning 
bilvosita birligidir.
Ziddiyatning vujudga kelishi yagonaning ikkilanishi sifatida, yagonaning 
o‗z-o‗zini qarama-qarshiliklarga differensiatsiya qilishi sifatida yuz beradi. 
Ikkilanish chog‗ida bir vaqtning o‗zida ayni shu munosabatda qarama-qarshiliklar 
birligi ham, ularning kurashi ham vujudga keladi. Ziddiyatning shakllanish 
jarayonida qarama-qarshiliklar kurashi birinchi o‗ringa chiqadi va rivojlanishning 
ichki, teran manbaiga aylanadi. Ziddiyatning o‗zida qarama-qarshiliklar har xil rol 
o‗ynaydi. Faolroq, harakatchanroq qarama-qarshilik ziddiyatning etakchi tomoni 
hisoblanadi. Qarama-qarshiliklar kurashi oxir-oqibatda yangi sifat holatiga olib 
keladi. Paydo bo‗luvchi yangi hodisalar o‗zlariga xos bo‗lgan yangi ziddiyatlarga 
ega bo‗ladi. Bu ziddiyatlar mazkur hodisalar rivojlanishining harakatlantiruvchi 
kuchi hisoblanadi.
Ziddiyatlarning rivojlanish jarayoniga yanada chuqurroq kirish uchun 
ularning tarqalish bosqichlari (fazalari)dan tashqari, 
holatlarini
ham farqlash zarur. 
Predmetli-moddiy, «etilgan» ziddiyatning holati deganda uning qarama-
qarshiliklarining amal qilish usuli, «birligi va kurashi»ning namoyon bo‗lish 
xususiyati tushuniladi. Ayni shu xususiyat bu qarama-qarshiliklarning rivojlanish 
xususiyati va faollik darajasini, mazkur ziddiyatni echish xususiyatini belgilaydi. 
Ziddiyatning rivojlanish jarayonida bosqichlarni yoki tarqalgan, «etilgan» 
ziddiyatni tavsiflovchi holatlarni ham farqlash mumkin. Ijtimoiy tizimlarga 
tatbiqan ziddiyatlarning rivojlanish bosqichlariga nisbatan bunday yondashuv 
ularning quyidagi: 
garmoniya, disgarmoniya, konflikt
holatlarini aniqlash 
imkonini beradi.
 
SHuni qayd etish muhimki, ziddiyatlar rivojlanayotgan har qanday tizimda 
mazkur tizim mavjudligining boshidan oxiriga qadar mavjud bo‗ladi. Holatlar, 
miqdor ko‗rsatkichlari, qarama-qarshiliklarning o‗zaro aloqa xususiyati, ularning 
tizimdagi roligina o‗zgaradi. 
Qarama-qarshiliklar – ziddiyatlarning negizi, bog„lovchi bo„g„inlar esa – 
ularni echish mexanizmidir.
Quyidagi dalillar bog‗lovchi bo‗g‗inlar roli va 
qarama-qarshiliklar 
tushunchasiga 
misol 
bo‗lishi mumkin: Irsiyat va 
o‗zgaruvchanlik qutblarida nafaqat organizmning avvalgi holati, balki 
o‗zlashtirilgan yangi belgilari ham saqlanishini ta‘minlovchi genetik kod 
bog‗lovchi bo‗g‗in hisoblanadi. Ijtimoiy hayotda jamiyatning o‗ta boy va o‗ta 
qashshoq qatlamlari qarama-qarshiliklari o‗rtasida bog‗lovchi bo‗g‗in vazifasini 
o‗rta sinf bajaradi. O‗rta sinf mamlakat aholisining aksariyat qismini tashkil etishi 

---

431 
lozimligi, aks holda jamiyat holati doimo beqaror bo‗lishini Aristotel qadim 
zamonlardayoq qayd etgan edi. Zero, mayda mulkdorlar olgan daromadining bir 
qismini o‗z ishini rivojlantirishga yo‗naltiradi, bozor kon‘yunkturasini o‗rganadi 
va unga juda tez moslashadi, bozorni zarur tovarlar va xizmatlar bilan boyitadi. 
YAna bir misol – shaxs va jamiyat munosabatlari. Ma‘lumki, shaxs va jamiyat 
qarama-qarshiliklar hisoblanadi, shaxs a‘zo bo‗lgan ijtimoiy guruhlar ularning 
o‗rtasida bog‗lovchi bo‗g‗in sifatida amal qiladi.
Bu va boshqa dalillar bilishda ichki qarama-qarshiliklar mavjudlgini ham, 
bog‗lovchi bo‗g‗inlarni ham hisobga olish muhim ekanligini ko‗rsatadi. XX asr 
30-yillarining boshida ingliz fizigi Pol Dirak pozitronlar, ya‘ni elektronlarga 
o‗xshash, lekin musbat zaryadga ega bo‗lgan zarralar mavjudligini bashorat qildi. 
Garchi olim o‗z nazariyasida biron-bir xato topmagan bo‗lsa-da, aksilzarralar 
mavjudligiga uning ishonchi yuq edi.
SHunday qilib, qarama-qarshiliklar aloqasi va ziddiyatlarni echishning bir-
biri bilan bilvosita bog‗liqligi umumiy xususiyat kasb etadi, aloqa usuli esa aloqa 
xususiyati bilan belgilanadi. Bog‗lovchi bo‗g‗inlarning o‗zi ziddiyat qarama-qarshi 
a‘zolari xossalarining uyg‗unligidan tashkil topadi.