Нигинахон шермухамедова

O‗zaro ta‘sir.
 
Narsalar bir-biriga ta‘sir ko‗rsatishi natijasida yuzaga 
keladigan va ular bir-birini o‗zgartirishiga sabab bo‗ladigan aloqa. YA‘ni, 
o„zaro 
ta‟sir narsalarning o„zaro aloqadorligini, ular bir-biriga ta‟sir ko„rsatishi va bir-
birini 
o„zgartirishini anglatadi.
Ammo 
o‗zgarish – harakat falsafiy 
tushunchasining sinonimidir. Binobarin, umumiy aloqaning tan olinishi bizni 
1
Қаранг: Современный философский словарь / Под ред. В.Е.Кемерова. – М.: 2004. – С.497. 

---

357 
muqarrar tarzda borliqning o‗zgaruvchanligi umumiy xususiyatini tan olishga olib 
keladi. Umuman o‗zgarish sifatida tushuniladigan harakat butun olamni qamrab 
oladi, dunyoda hamma narsa muayyan paytda vujudga keladi, tadrijiy rivojlanadi, 
o‗zgaradi va g‗oyib bo‗ladi (o‗ladi, halok bo‗ladi, barham topadi). Demak, har 
qanday hodisa o‗z tarixiga ega. Ayni shu sababli tabiat va jamiyat hodisalarini 
o‗rganishga nisbatan tarixiy yondashuv zarur. O‗zgarishlar o‗z xususiyati va 
yo‗nalishiga ko‗ra bir xil bo‗lmaydi. Tartibsiz o‗zgarishlar, aylanma harakatlar, 
jismlarning makonda bir joydan boshqa joyga mexanik ko‗chishini farqlash 
mumkin. Rivojlanish o‗zgarishning alohida tipi hisoblanadi.
Dialektika kategoriyalari umumiy aloqalarning o‗zgarish va rivojlanish 
manbai sifatidagi tavsifini to‗ldiradi, harakatlanayotgan, tadrijiy rivojlanayotgan 
dunyoning keng manzarasini yaratish imkonini beradi. Biron-bir aloqalar va o‗zaro 
ta‘sirlarsiz mavjud bo‗lishi mumkin bo‗lgan ob‘ektlar amalda mavjud emas. 
Dialektikaning muhim belgilaridan biri va umumiy aloqa tamoyilining mazmuni 
aynan ob‘ektlarning har tomonlama o‗zaro aloqalari va o‗zaro ta‘sirlarini hisobga 
olishdan iborat.
SHunday qilib, dialektika moddiy dunyoda hukm suruvchi umumiy aloqani 
aniqlashni talab qiladi.
Aloqalar quyidagi jihatlar bilan tavsiflanadi. 
Birinchidan, ular ob‘ektiv 
xususiyat kasb etadi, ya‘ni odamlar ongidan qat‘i nazar, ob‘ektiv qonuniyat sifatida 
mavjud bo‗ladi. 
Ikkinchidan, aloqalar universaldir, chunki hamma joyda va har doim, barcha 
hodisalarda, barcha darajalar va bosqichlarda namoyon bo‗ladi.
Uchinchidan, o‗zaro aloqa o‗zining mohiyati va tabiatiga ko‗ra serqirradir, 
zero har bir predmet, har qanday hodisa boshqa hodisalar bilan minglab rishtalar 
vositasida bog‗lanadi hamda bu aloqa moddiy va ma‘naviy dunyo hodisalari va 
jarayonlari o‗rtasidagi munosabatlarning oxiri ko‗rinmaydigan tarmog‗i bilan 
tavsiflanadi. 
To‗rtinchidan, real aloqalar o‗z xususiyati, chuqurlik va murakkablik 
darajasi, namoyon bo‗lish shakllariga ko‗ra cheksiz darajada rang-barangdir. 
Dialektika 
borliqning 
rang-barang 
aloqalarini 
tahlil 
qilishga 
nisbatan 
differensiatsiyalashgan yondashuvni nazarda tutadi. Bunda u quyidagi aloqalarni 
farqlaydi: 
- materiyaning asosiy turlariga va uning harakat shakllariga xos bo‗lgan 
aloqalar (mexanik, fizik, kimyoviy, biologik, ijtimoiy aloqalar); 
- materiya mavjudligining asosiy shakllariga xos bo‗lgan aloqalar (makonga 
doir, vaqtga doir, strukturaviy, genetik, sababiy, funksional aloqalar).
Ammo aloqalarning ko‗p sonli konkret shakllari orasida dialektikani 
borliqning barcha hodisalari va jarayonlarida namoyon bo‗luvchi o‗ziga xos 
aloqalar (aloqalar xususiyati) qiziqtiradi. Aloqalarning bunday shakllari qatoriga 
quyidagilar kiradi: ichki va tashqi aloqalar; muhim va ahamiyatsiz aloqalar; zaruriy 
va tasodifiy aloqalar; barqaror va beqaror aloqalar; umumiy va yakka aloqalar.
Rivojlanishda bu aloqalarning roli bir xil emas: ularning ayrimlari 
yordamida predmet o‗z tabiatini ro‗yobga chiqaradi, ya‘ni ular bosh rolni o‗ynaydi, 
boshqa aloqalar esa ikkinchi darajali ahamiyat kasb etadi. SHunga muvofiq 

---

358 
«qonun aloqa demak» degan ibora paydo bo‗lgan. Bu to‗g‗rimi? To‗g‗ri, agar 
qonun – bu har qanaqangi aloqa emas, deb qo‗shimcha qilinsa.
Qanday aloqa qonun hisoblanadi? Qonun deb, bir qancha zaruriy belgilarga 
ega bo‗lgan o‗zaro aloqaga aytiladi: 
-