Нигинахон шермухамедова

O‗zlikni anglash va inson ekologiyasi uyg‗unligi. 
Personalistlarda juda 
qiziqarli bir aforizm bor: «Psixologiyani o‗rganish – self ni o‗rganish demak. Self 
ni o‗rganish – self ni unutish demak. Self ni unutish – hamma narsani unutish 
demak».
Binobarin, biz o‗z manfaatlarimiz sohasini o‗rganishimizga qarab, asosan 
shaxsiy mo‗ljallarimiz chegarasidan chetga chiqamiz va o‗zimizdan boshqa 
narsalarni, bizni qurshagan muhitni ko‗ra boshlaymiz.
Inson ekologiyasi to„g„risida so„z yuritganda, inson populyasiyalarining 
real turmush tarzini o„rganishni nazarda tutish lozim
. Bu erda nafaqat insonning 
jismoniyligi va u yashaydigan moddiy muhit, balki ma‘naviyat ham muhimdir. 
Ammo, ruhga hayot baxsh etish uchun tanani ham hayot bilan ta‘minlash kerak. 
Ruh va tananing bir-birini taqozo etishi va ayni vaqtda bir-birini inkor etishi, har 
safar yangi va yangi kuch bilan namoyon bo‗luvchi qarama-qarshilik sifatida, o‗z 
echimini faqatgina ma‘naviy va faqatgina jismoniy bo‗lmagan boshqa bir narsa 
vositasida topishni taqozo etadi. SHu ma‘noda o‗z qobiliyatlarini ro‗yobga 
chiqarish muammosi doim inson ekologiyasining bosh muammosi bo‗lib kelgan. 
M.Monten o‗z vaqtida: «Dunyoda eng muhimi o‗zlikni saqlashdir», deb yozgan 
edi. 
YAngi atama – 
ekosofiya shaxs xulq-atvorini belgilab, unga o„zlikni saqlash 
quvonchini baxshida etuvchi qadriyatlar shaxsiy kodeksi va dunyoqarashni 
anglatadi.
Ekosofiyaning kategoriyalar tizimiga o„z qobiliyatlarini ro„yobga chiqarish 
va qadriyatlar tizimidan tashqari, o„z-o„zini tinimsiz so„roqlash imperativi ham 
kiradi
. Uning eng etuk refleksiv shaklini I.Kantning mashhur savollarida ko‗rish 
mumkin: «Men nimani bilishim mumkin? Men nimaga umid qila olaman? Men 
nima qilishim kerak? Inson nima?». Bular umumiy umuminsoniy muammolar 
ro‗yxatiga kiritilgan olamshumul savollardir. Ammo yashash jarayonida vaziyatga 
qarab muayyan savollar tug‗ilishi ham mumkin. Bu erda mental va etnik 
xususiyatlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Mentallik shaxsni fikrlash, sezish va muayyan tarzda harakat qilishga 
majbur etuvchi «vaqt ruhi»ni tavsiflaydi. Mental ta‘sir mexanizmlari ancha 
murakkabdir. Odam bolasi dunyoni idrok etishning shunday bir xususiyatlarini ona 
suti bilan hazm qiladi, dastlabki ijtimoiylashuv jarayonida jamiyat hayotida mo‗ljal 
olishning shunday bir o‗ziga xos ko‗nikmalarini o‗zlashtiradiki, ular eng noqulay 
vaziyatda o‗zidan nishona berib qolishi mumkin. Mentallik oqilonalikning yalpi 

---

325 
nazoratiga bo‗ysunmaydi, u oqilonalikdan ustun va uni g‗oyaviy jihatdan yo‗q 
qilib bo‗lmaydi.
Maqsadni teran anglash insonning ijobiy xislatlarini yanada kuchaytiradi, 
degan tezis ezoterizmning dunyo va o‗z-o‗zi bilan uyg‗un hayot kechirish usuli 
sifatidagi ekosofiya muammolariga oydinlik kirituvchi eng diqqatga sazovor 
g‗oyasidir. U.Kolin fikriga ko‗ra, kuchli iste‘dod sohibi va oddiy odam o‗rtasidagi 
farq shunda namoyon bo‗ladiki, iste‘dod sohibi o‗z maqsadlarini teran anglaydi, 
oddiy odam esa, maqsadlar tizginini tinimsiz yo‗qotadi, ularni har soat, deyarli har 
daqiqada o‗zgartiradi
1
. 
Maqsadni teran anglash – hayotni o„zgartirish, chuqur 
o„rnashib qolgan odatlar va fe‟l-atvor xususiyatlariga barham berishga qodir 
kuchli dastak.
Muayyan maqsadga erishishga yo‗naltirilgan ongning to‗liq 
o‗zgarishi to‗g‗risida so‗z yuritish mumkin. 
Onglilik
 
ilmiy an‘anada ham, falsafiy an‘anada ham, ezoterizm an‘anasida 
ham shaxs hayot faoliyatining muhim unsuri sifatida qayd etiladi. Ezoterizm 
an‘anasida, shu bilan birga, tozalangan, tuban psixizmlardan xoli ongga ega bo‗lish 
naqadar muhimligi ancha ishonarli dalillar bilan ko‗rsatib berilgan. Ong yangi 
imkoniyatlarni idrok etish, ijod qilish va kamol topish uchun ochiq. Oddiy ong xira 
chiroq bilan yoritilgan rasmlar ko‗rgazmasiga o‗xshatiladi. Idrok etish jarayoni 
faollashgan lahzalar, quyosh nuri kabi, toza ongda barcha ranglarni yangicha ko‗z 
bilan ko‗rish imkonini beradi. Onglilik tiniq shuur, fikrning oydinligi, ziyraklik va 
oqillik sifatida talqin qilinadi. Onglilik yo‗l tanlash, uni o‗zgartirish va o‗z 
taqdirini o‗zi belgilash qobiliyatini nazarda tutadi. Ezoteriklar oqilona ongga bizni 
atrofimizdagi haqiqiy hayotning to‗liq ta‘siridan asrovchi klapan turi sifatida 
qaraydilar
2
.
Psixologik jamiyat asoschilaridan biri G.V.X.Meyer ongga spektr sifatida 
qarashni taklif qiladi. Spektr o‗rtasida bizga ma‘lum qobiliyatlar: ko‗rish, eshitish, 
hid bilish, teri orqali sezish qobiliyatlari joylashgan. Spektrning qizil chetidan 
pastroqda biz ong ishtirokisiz muayyan darajada nazorat qilishimiz mumkin 
bo‗lgan organik jarayonlar joylashgan. Spektrning binafsharang halqasi ustida biz 
deyarli to‗liq inkor etuvchi boshqa oliy qobiliyatlar yotadi. Inson ulardan 
foydalanishga harakat qilmaydi va shu bois ularga ishonmaydi. Ammo okkult 
qobiliyatlar har bir odamda yashirin tarzda mavjud va sidqidildan xohlagan odam 
ularni rivojlantirishi mumkin.
Inson har safar o‗z ahamiyatini teran his etganida, u binafsharang halqa 
ustida yotgan qobiliyatlarni faollashtiradi. Inson mohiyati befarqlik holatida 
bo‗lganida esa (inson ko‗pincha bu holatni o‗zi xohlagan holat sifatida qabul 
qiladi), ongning barcha imkoniyatlaridan foydalanilmaydi. Har qanday tanglik yoki 
mushkul muammo soat bongi sifatida yangrab, odamni mudroq uyqudan 
uyg‗otadi. Insonning «uxlab yotgan» psixik qobiliyatlarini «uyg‗otish» muhim 
vazifadir. Ko‗pgina odamlar «o‗z ichidagi projektorni yoqishni o‗rganadi».
Irodasi kuchli odam – sehrgar obrazining prototipi. Sehrgarlar va 
mediatorlar ong ostidagi istakni ro‗yobga chiqarish mumkinligini anglab etgan 
1
Қаранг: Калин У. Оккультизм. – М., 1994. – 50–52-б.
2
Ўша ерда. – 67-б.

---

326 
odamlardir. Mistik – maqsadni topgan odam. Uning vazifasi – aqlning faol 
ishlashiga erishish va bunda odatdagi energiya sarfiga yo‗l qo‗ymaslikdir.