Нигинахон шермухамедова

INSON BORLIG‗IDA O‗ZLIKNI ANGLASHNING NAMOYON 
BO‗LISHI 
O‗zlikni anglashda antroposotsiogenezning roli. 
O‗zlikni anglash 
muammosi odatda inson va kishilik jamiyatining vujudga kelishi to‗g‗risidagi 
masala – antroposotsiogenez muammosi bilan bog‗liq. Garchi insonning kelib 
chiqishi asrlar qa‘riga borib taqaladigan murakkab muammo sanalsa-da, avlodlar

---

321 
almashuvi izchil jarayoni odamzotning yagona va yaxlitligidan dalolat beradi. 
«Birinchi odam» - bu muqarrar tarzda ko‗p sonli kishilar, ularning guruhlari, 
mehnat faoliyati, nutqi va hokazolardir.
Ko‗p jihatdan gipotetik xususiyatga ega bo‗lgan 
antroposotsiogenez mehnat 
nazariyasi
ning keng tarqalganligi u arxeologik dalillarga tayangan holda 
asoslanganligi va rivojlanish evolyusion nazariyasiga muvofiqligi bilan izohlanadi. 
Antroposotsiogenez mehnat nazariyasiga muvofiq, bundan oldingi evolyusiya 
jarayonida inson va insoniy ong vujudga kelishiga zamin yaratuvchi omillar 
ta‘riflangan. Bu erda gap 
insoniy ong genezisini belgilovchi quyidagi uch omil 
haqida boradi: oliy hayvonlarning murakkab ruhiy faoliyati (1); mehnat 
qurollariga asoslangan faoliyat kurtaklari, odamsimon ajdodlarning instinktiv 
mehnati (2); oliy hayvonlarning poda bo„lib yashashi (3). 
YUqorida zikr etilgan omillardan har biri vaqt o‗tishi bilan yangicha sifat 
kasb etadi. Masalan, oliy hayvonlarning sof biologik qonuniyatlar bilan 
belgilangan murakkab ruhiy faoliyati ularning adaptiv (moslashish) xulq-atvorini 
tartibga solish vositasi bo‗lib xizmat qiladi. Hayvon o‗z turiga xos bo‗lgan xulq-
atvor tarziga tug‗ma moyillik bilan tavsiflanadi. Insonga esa xulq-atvorning 
individual variativligi xosdir. Hayvonlardan farqli o‗laroq, u o‗zini har qanday tur 
mezoniga muvofiq tutishi mumkin. Tabiiy cheklanganlik xulq-atvorning 
variabelligiga imkon bermagan joyda esa inson sun‘iy vositachilar – mehnat 
qurollarini yasaydi va ulardan foydalanadi.
Hayvonning insonga aylanishi bir lahzada yoki tez yuz berishi haqida gap 
bo‗lishi ham mumkin emas. Hozirgi tadqiqotlarning ma‘lumotlariga qaraganda, 
antroposotsiogenez jarayoni 3–3,5 mln. yil mobaynida davom etgan, bu vaqtning 
95% aniq insoniy xususiyatlarga ega bo‗lgan ilk jamoalarning shakllanishiga 
ketgan. YUksak darajada uyushgan hayvonlar orasida inson eng uyushgan 
mavjudotdir degan evolyusion mantiqni antroposotsiogenezning tushuntiruvchi 
modeli sifatida qabul qilinsa, uning oldingi turlarga o‗xshash jihatlarini va ulardan 
farqini qayd etish kerak bo‗ladi.
Organizm va tabiat o‗rtasida moddalar almashinuvi har qanday organik 
mavjudlikning umumiy sharti hisoblanadi. Bu jihatdan inson ham, hayvon ham 
moddiy muhit bilan tabiiy-moddiy rishtalar vositasida bog‗lanadi. Tabiiy muhitdan 
zaruriy moddiy energiyani olish bosh vazifaga aylanadi. Ammo tabiiy ne‘matlarni 
o‗zlashtirish usullariga ko‗ra inson hayvonlardan sezilarli darajada farq qiladi.
Birinchidan, hayvonlar va o‗simliklar dunyosida organizmlar va tabiat 
o‗rtasida moddalar almashinuvi 
bevosita
yuz beradi. Hayvon tabiat fermentlarini 
aynan qabul qiladi. Hayvonlar tabiiy ne‘matlarning iste‘molchilari hisoblanadilar 
yoki o‗zlari boshqa organizmlar uchun iste‘mol ob‘ektlari bo‗lib xizmat qiladilar. 
Iste‘mol qilinadigan ob‘ektlarni yaratishda ular ishtirok etmaydilar va tayyor oziq-
ovqat zahiralarini eb bitirish bilangina kifoyalanadilar. 
Ikkinchidan, bevosita iste‘mol qilish munosabati jarayonni tabiiy-biologik 
chegaradan hech qachon chetga chiqarmaydi. Har bir yangi iste‘mol akti sifat 
jihatidan ayni bir jarayonni takrorlaydi. Mazkur jarayon takrorlanganda tabiatning 
o‗zidagi tabiiy o‗zgarishlar (o‗sish, biologik turning ko‗payishi, tabiiy muhitning 
stixiyali o‗zgarishlari)dan boshqa hech narsa yuz bermaydi. Ushbu iste‘mol 

---

322 
aktining oxirida dastlabki munosabatning ikki ishtirokchisi – muayyan biologik tur 
va tabiiy muhit o‗rtasida biron-bir yangi voqelik yuzaga kelmaydi. Jarayon ayni bir 
makonda, tabiiy-biologik munosabat doirasida aylanadi. 
Odamlarning tabiiy muhitga bo‗lgan munosabati butunlay boshqacha 
xususiyatga ega. Ammo bu yangi munosabat yuzaga kelishi va tabiiy-biologik 
iste‘mol chegarasi buzilishi uchun rivojlanish jarayonida sakrash yuz berishi lozim. 
Antropolog olimlar mazkur jarayonni tadqiq etgan va arxeologiya ma‘lumotlariga 
tayangan holda ikki sakrash nazariyasini yaratganlar va shu tariqa «etishmayotgan 
bo‗g‗in» muammosining o‗z echimini taklif qilganlar.