Нигинахон шермухамедова

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BIOSFERA RIVOJLANISHINING O‗ZIGA 
XOS XUSUSIYATLARI 
 
Biosfera rivojlanishi haqida
. Uchinchi ming yillik boshida inson 
faoliyatining biosferaga ta‘siri kuchayishi jamiyatni jiddiy halokat yoqasiga olib 
keldi. Bugungi kunda V.I.Vernadskiy tomonidan ilgari surilgan va asoslab berilgan 
biosferaning noosferaga o‗tishi xaqidagi 
g‗oya 
dolzarb ahamiyat kasb etdi. 
Tabiatning insonga bo‗ysundirilishi va talon-toroj qilinishi mukarrar tarzda Erdagi 
hayot tanazzulga uchrashiga sabab bo‗ladi, bu XXI asr boshida ayniqsa bo‗rtib 
ko‗rinmokda. Insoniyatning stixiyali rivojlanish bosqichi nihoyasiga etmoqda, 
uning muqobili - tabiat va jamiyat qonunlarini bilish asosida boshkariladigan davr 
boshlanmoqda. Boshkaruv - avvalo inson tomonidan o‗tkaziladigan ijtimoiy 
eksperiment bo‗lgani sababli, u butun jamiyatning roziligini taqozo etadi
1
. 
Inson biosfera rivojlanishining zaruriy bosqichidir; zero, uning biosferaga 
ta‘siri kuchaygani sari undan ekologik mas‘uliyatni talab qiladi, bu esa inson 
1
Каранг: Голубев В. Человек в биосфере: время управляемого развития / / Мир науки, 1993. №2. - 1-6.

---

195 
hayotida ekologik etikani shakllantirishni talab qiladi: 
«Ekologik etika shuni 
anglatadiki, noosferaning solishtirma erkin energiyasining ko„payishi insonda 
jamlangan erkin energiyaning ko„payishi - inson faoliyatining takomillashuvi 
xisobiga yuz beradi»
1
. Ekologik etika ma‟naviy ne‟matlar ishlab chikaruvchi 
odamlar xamjamiyatining ekstensiv emas, balki intensiv moddiy ishlab chikarish 
bilan bog„liq. 
Moddiy boylikning o‗sishi noekologik xususiyatga ega bo‗lib, dunyo 
miqyosida ekologik halokatga sabab bo‗ladi. Noosferaning tarakqiyoti moddiy 
boylikda va odamda jamlangan erkin energiya bilan bog‗liq. Bu insoniyat kelajagi 
odamning intellektual, informatsion va ma‘naviy rivojlanishi bilan uzviy 
bog‗liqligini anglatadi. SHu bois moddiy ishlab chiqarish intensiv rivojlanayotgan 
sharoitda fan va madaniyatning yuksalishi ustuvor axamiyat kasb etadi. 
Bu ustuvor vazifani amalga oshirish ko‗p jixatdan inson xulq-atvori bilan 
belgilanadi. Inson xulq-atvori esa uning aql-idroki, tafakkuri bilan bog‗liq. 
Insoniyatning kelajakka bog‗layotgan umidlar zamirida aynan inson tafakkuri 
yotadi. Bu haqda E.Xart shunday deydi: «Biz «tafakkur»da uchinchi xamkorni, 
«gen - tafakkur - madaniyat» uchburchagining birligini, genetik va madaniy 
evolyusiya qonunlaridan farq qiladigan o‗z evolyusiya qonunlariga ega bo‗lgan 
yangi kudratli agentni ko‗rishga yaqinlashyapmiz. Inson tafakkuri insoniyat 
takdirini hal qilishning eng kudratli vositasidir»
2
. Aynan «gen - tafakkur -
madaniyat» zanjiri zamirida yashirin salohiyat biosferani irsiy injeneriya usullari 
yordamida saqlab qolish uchun tahdid solayotgan ekologik halokatning ancha 
mushkul muammolarini hal qilinishiga zamin yaratadi. 
Hozirgi vaqtda mutaxassislar e‘tibori ekodinamikani global, mintaqaviy va 
mahalliy miqyoslarda rivojlantirishga qaratilgan. Dunyo miqyosida yuzaga kelgan 
vaziyat biz uchun muhim ahamiyatga ega, chunki u insoniyatning barqaror 
rivojlanishi bilan chambarchas bog‗liq. So‗nggi o‗n yillikda dunyo miqyosida 
iqtisodiy rivojlanish iqtisodiyotda liberalizatsiya va globalizatsiya jarayonlarining 
davom etishi va jadallashuvi bilan tavsiflanadi
3
. Bunda ekologik siyosat 
tamoyillariga katta e‘tibor berilmoqda, aks holda ekologiya muammolarini hal 
qilish, barqaror rivojlanishni ta‘minlash mumkin emas. 
Hozirgi dunyoda ekologiya sohasidagi oqilona siyosatning muhim vositasi 
sifatida ekologiya soliqlari va atrof muhit ifloslanishining oldini olish chora-
tadbirlari, shuningdek ekologiya sohasidagi qonunchilik amal qilmoqda
4
. 
Dunyo 
miqyosidagi ekodinamikaning ayrim unsurlari dinamikasiga ekspertlar tomonidan 
berilgan baho quyidagi muammolar keskin tus olganini ko„rsatadi: 1) dunyo 
aholisining juda oz qismi suv taqchilligi bo„lmagan mintakalarda yashaydi; 2) 
shudgor er resurslarining sifati yomonlashgan (hozirgi vaqtda quruqlikning 
taxminan 37% dan qishloq xo„jaligi manfaatlarida foydalanilmoqda); 3) 1950 
yildan to hozirgi vaqtga qadar dunyo miqyosida energiya iste‟mol qilish to„rt 
1
Ўша ерда. - З-б.
2
Hart Е. Dawn of a Millenium. Beyond Evolution and Culture. - Boston, 1990. - 80-81-6.
3
Каранг: Горшков ВТ., Кондратьев К.Я., Лосев К.С. Глобальная экодинамика и устойчивое развитие: 
естественно-научные аспекты и «человеческое измерение» / / Экология. 2009. №3; Кондратьев К.Я. 
Экодинамика и геополитика: от глобальных до локальных масштабов / / Экология. 1999. №1.
4
Каранг: Вайцзекер Э., Ловинс Э.Б., Ловинс Л.Х. Фактор «четыре». В два раза больше богатства из 
половины ресурсов / / Новая постиндустриальная волна на Западе. - М., 1999.

---

196 
baravar ko„paydi va bu atrof muhitga har xil zararli ta‟sirlarni kuchaytirdi; 4) 
biologik rang-baranglikka jiddiy xavf-xatarlar tahdid solmoqda
1
. 
YAngi muammolar xaqida ilk bor bong urgan ilmiy adabiyotlar qatorida 
amerikalik olim R.Karsonning 1962 yilda nashr etilgan, pestitsidlar va 
gerbitsidlardan foydalanishning salbiy oqibatlariga bag‗ishlangan «Sassiz bahor» 
deb nomlangan tadqiqotini qayd etish mumkin. Unda AQSH tabiatining 
buzilishi, qishloq xo‗jaligida qo‗llanilayotgan ximikatlarning inson sog‗ligiga 
zararli ta‘siri to‗g‗risida so‗z yuritiladi
2
. Atrof muhitning ifloslanishi g‗arbda 
ko‗pchilikni tashvishga sola boshladi. Aksariyat tadkikotchilar animistik dinlarga, 
ayniqsa, sharq diniy-falsafiy tizimlariga xos bo‗lgan mistik birlik tuyg‗usini 
tiklashda ma‘no topa boshladilar
3
. 
G‗arb olimlari predmetlarni tahlil qilish jarayonida narsalarning amal qilish 
tamoyillarini aniqlab, dunyoni tizimli tushunishda ilgarilamoqdalar. Keng axloqiy 
ma‘nodagi ilmiy yondashuvning fojiasi shundaki, tahlil chindan ham borliqning 
tabiiyligiga putur etayotganidan dalolat bermoqda. SHu bois bugungi kunda 
biosferadagi jarayonlarning davriyligi va uzviyligini e‘tiborga oluvchi yangicha 
yondashuv shakllanmoqda. Lekin fan atrof borliqni o‗rganish uchun fan 
usullaridan foydalanish bilan bog‗liq bo‗lgan «tinch» inqilobiy ta‘sirlar natijasida 
asta-sekin o‗zaro bog‗langan jarayonlarga boshqacha yondasha boshladi
4
.