Neftgaz geologiyasi va geokimyosi

Tarqoq bitumlar - kulrang, to‘q kulrang va qora rangli bitumga boʻyalgan tog jinslarida ko‘p tarqalgan. Tarqoq bitumli tog‘ jinslarini rangi bir - biriga juda uxshaydi. Tog‘ jinslarining tarkibidagi bitumlarni miqdori kam, baʼzi hollarda esa bir necha foizgacha buladi. Jinslar tarkibidagi organik moddalarni tadqiqot qilishda organik erituvchida eriganiga bitum deyiladi, va "A" bitum bilan organik kislota bilan erigan bitumlar­ni "S" bitum bilan belgilanadi.
Tog‘ jinslari tarkibidagi hamma organik moddalar bitum hisoblanmaydi, faqat organik erituvchilar erigan qismiga bitum deb ataladi. Tarqoq bitumlarni tavsiflash uchun uning elementar tarkibi, koeffitsiyentlar S/N, C/(O+N+S) va bitum tarkibidagi vodorod va uglerod birikmalaridan uglerod va vodorodning miqdori olinadi. Agar tog‘ jinsining tarkibida oʻn yoki yuzdan bir ulushda bitum bulsa, u holda bir tonna tog‘ jinsidan 100 gr bitum ajratib olish mumkin. Bitumdan asosan moylar, smolalar va asfaltenlar ajratib olinadi.

3. 
   Asfaltlar
   

Asfaltlar asosan uglerod va vodoroddan tashkil topgan amorf moddadir. Uglerod va vodoroddan tashqari uni tarkibida o‘zgaruvchan miqdorda oltingugurt, kislorod va azot uchraydi. Asfaltlarni elementar tarkibi 2- jadvalda keltnrilgan.
Asfalt juda kam miqdorda elektr va issiqlik oʻtkazadi, shuning uchun ishlab chiqarishda izolyator sifatida ishlatiladi. Suvda, kislorodda va ishqorda erimaydi. Tar­kibida kislorodi bor asfaltni oksis asfaltitlar deyi­ladi va ular bir-biridan hosil boʻlish yo‘li bilan farq qiladi. A.F.Dobryanskiy fikricha, neft va gaz hosil bo‘lish jarayonida protoneft uchun asosiy mahsulot hisoblanadi.
2-jadval.
Asfaltlarning element tarkibi

N"	Xususiyatlari	Tavsifi
	Rangi	Qora, qora qo‘ngʻir
2	Qattiqligi (Moos shkalasi)	0-1
3	Erish harorati,°S	0-110
4	Solishtirma birligi, 25°S	0,9-1,09
5	Kokslanishi,%	5-10
6	Asfalten miqdori,%	30-50
7	Eruvchanligi,%	100
8	CS,	100 gacha
9	Benzolda	100
10	Efirda	100 gacha

Chuqurlikda neftni gazsimon kislorod bilan oksidlanishi va kislorodli asfalten hosil bo‘lishi mumkinmasligini isbotlamoqchi bo‘ladi. Ammo neft uyumiga tiklanuvchi sharoitda katta mikdorda gazsimon kislorod yoki suvda erigan kislorod ortib borishi mumkin emas.

Yer ostida uglevodorodlarni oksidlanishi asosan suvda erigan, tarkibida kislorodi bor birikmalar (asosan sulfatlar) hisobiga mikrobiologik jarayonda sodir bo‘lishi mumkin. Shunga kura asfalt neft hosil bo‘lishida xom ashyo bo‘lmasdan, balki o‘zi neftdan hosil buladi.
Asfalt tabiatda quyidagi hollarda uchraydi:

1. 
   tomir;
   
2. 
   tog jinslari yoriqlarida;
   
3. 
   yaxshi o‘tkazuvchan qatlamlarga bitum tarzida g‘ovaklarda shimilgan holatda va h.k.
   

Kam smolali metanli va naftenli neftlarni subaeral nurashidan kir mahsuloti hosil buladi.

3. 
   Asfaltitlar va pirobitumlar
   

Asfaltitlarning mineralogik xossalari va kimyoviy xususiyatlari kam o‘rganilgan. Asfaltit deb o‘ta zich ko‘mirsimon moyli asfaltga aytiladi. N. A. Orlov va V. A. Uspenskiylar (1964) asfaltit sifatida qattiq, mo‘rt organik eritmalarda xloroform, benzol va boshqa eriydigan bitumlarni asfaltit deb hisoblaydilar.
Asfaltitlar ikki: gilisonitlar va gragalitlar guruxiga bo‘linadi. Ularni farqi qizdirilganda bilinadi. Gilsonitlar tez va oson eriydi, shuningdek parchalanishi sezilmaydi. Gragalitlar erishida bo‘rtib chiqadi va parchalanadi.
Gilsonitlarga zichligi 1,05 -1,15 g/sm³ gacha bo‘lgan qattiq, asfaltitlar misol bo‘la oladi. Ular qora, yaltiroq, massali mo‘rt moddalardir. Qattiqligi 2,5 gacha bulgan bazi asfaltitlarning (3 - jadval) xususiyatlarini (N.A. Orlov va V. A. Usnenskiylar bo‘yicha) ko‘rib chiqamiz.
3-jadval.

№	Nomi	Zichligi, g/sm^2	Bsnzinda erigan mikdori, %	Benzolli koks, %
1