Neftgaz geologiyasi va geokimyosi

Sapropelitlar tabiiy snuvchi gazlar, neft va ularning tabiiy qayta o‘zgargan mahsulotlari - asfalt (neft qatroni) va ozokeritdan tarkib topgan. “Sapropel” so‘zi grekcha “sapros”-chiriyotgan va “pelos”-il (gilmoya) maʼnosini anglatadi.
Gumuslar qatoriga torf, qoʻngir ko‘mir, toshk‘mir va antratsitlar yaʼni oʻsimliklardan hosil boʻlgan kausto­biolitlar kiradi. Kaustobiolitlar oʻsimliklardan tashkil topgan moddalarni birlashtiradi, ular asta-sekin geologik qayta uzgarishlar natijasida toza uglevodorodga yoki grafitga aylanishi mumkin.
Liptobiolitlar tabiatda kam uchraydi. Ular asosan o‘simlik qoldiklaridan hosil bulgan ko‘mir foydali qazilmalaridir. Liptobiolitlarni hosil qiluvchi moddalarga smola, balzam, mum, sterin va polenin kiradi.
Xozirgacha tabiiy yonuvchi qazilmalarning hosil bulish belgilariga asoslangan umumiy tasnif yoʻq, demak bu ularning paydo bulishini yaxshi oʻrganilmaganligidan darak beradi. So‘nggi yillarda tadqiqotchi olimlar yonuvchi qazilmalarning genetik va kimyoviy tasnifini ishlab chiqdilar. Kaustobiolitlarning V. A. Uspenskiy va O. A. Radchenkolarning taklif etgan genetik tasnifi. Sxema ikkita yo‘nalishdan iborat bulib, uning chap tomonida kumir qatoriga kiruvchi yonuvchi qazilmalar (gumus va sapropeli) va oʻng tomonida neft (bitumli) qatorga toʻgʻri keladigan yonuvchi qazilmalar keltirilgan. Bunda alohida turdagi yonuvchi qazilmalar blok kurinishida, yon tomonda esa hosil bulishining kimyoviy yoʻli to‘g‘risida gavsiflar berilgan.
2-rasm orqali qazilmalarning stratigrafik bo‘linmalar bo‘yicha tarqalishini ko‘ramiz.

2-rasm. Yonuvchi qazilmalarning dunyoda malum zahiralarini stratigrafik bo‘linmalar b‘yicha tarqalishi (I.G.Mustafnn).
1.2. Bitumlar va ularning tarkibi
“Bitum” terminining maʼnosi tadqiqotchilar tomonidan turlicha talqin qilinmoqda: genetik, fizik-kimyoviy va ayrim hollarda texnik bitum deyiladi. Yoʻl qurilish ishlarida bitum yoki texno bitum deyiladi, texnik xom ashyo sifatida (asfalt, peki va boshqalar) ishlatiladi.
Gefer hozirgi adabiyotlarda bitum termini bir-biridan prinsipial farq qiluvchi uchta tushunchani ifodalaidi:

1. 
   Gazlar;
   

1. 
   Tabiiy yoki tabiiy gaz neftli gazlar.
   

2. 
   Suyuq, bitumlar yoki neftlar;
   

II. 1. Neft.
2. Togʻ degoti, smolali degotlar yoki malta.

3. 
   Qattiq bitumlar;
   

1. 
   Togʻ voski yoki ozokerit,
   
2. 
   Tog ‘ smolasi,
   
3. 
   Asfalt.
   

3. 
   Boshqa moddalar bilan bitum aralashmasi.
   

Bitumlarni minerallar toifasiga faqat shartli ravishda kiritish mumkin. Bitumlar tirik organizmlar molekulasini tashkil etuvchi murakkab elementlardan yaʼni, uglerod, vodorod, kislorod, azot va oltingugurtdan tarkib topgan. Bitumni elementar tarkibini asosan uglerod va vodorod tashkil qiladi. Neft tarkibida esa o‘zgaruvchan miqdorda kislorod, azot va oltingugurt boʻladi.
Bitum - turli maʼnoda ishlatiladigan termin bulib, neftga tegishli belgilarga ega yoki tashqi koʻrinishi, neftga yoki uning hosilalariga oʻxshash modda. Qadimda qovushqoq va qattiq, holatdagi malta yoki asfalt kabi neft maxsulotlari bitum deb atalgan. Hozirgi adabiyotlar­da bitum termini bir-biridan pripsipial farq, qiluvchi uchta tushunchani ifodalaydi:

1. 
   genetik (paydo boʻlish) tushunchasi-neft va naftoid xadini o‘z ichiga olgan kaustobiolitlar bitumning muhim belgilaridan biri uni o‘rab turgan tog ‘ jinslariga nisbatan
   

epigenetikligi (ikkilamchiligi)dir, yaʼni migratsiya puli bilan toʻplanishi;

2. 
   analitik tushunchasi - hozirgi davr cho‘kindilari yoki jinslaridan erituvchi suyuqliklar (xloform, benzol va x.k.) yordamida ajratib olinadigan tabiiy organik moddalar yig‘indisi. Ularning muhim belgilaridan biri eruvchanligidir;
   
3. 
   texnik tushunchasi - unga texnik xom-ashyo sifatida (yo‘l qurilish va boshqa joylarda) ishlatiladigan tabiiy asfaltlar, qora moy, neftni qayta ishlashda chiqqan maxsulotlar, qatron va boshqalari misol buladi. Bitumning asosiy belgisi - uning qanday yoʻl bilan paydo bulganligidan qatʼiy nazar, texnik xususiyatidir.
   

Bitumlar shu o‘rinda "A","V" va "S" turdagi erituvchilarga bulinadi:
“A” bitum - jinslarni qayta ishlashda organik erituvchilar (benzol, xloroform, spirtli benzol v.x.) yorda­mida bosimsiz (“V” bitumlardan farqli o‘laroq) va jinslarni oldindan xlorit kislota bilan qayta ishlamasidan (“S” bitumdan farqli oʻlaroq) ajratib olinadigan bitum.
“V” bitum - koʻmirdan “A” bitum ajratib olingandan keyin yuqori bosim va 250-280°S temperaturada olinadigan modda (Fisher sxemasi, 1916). “V” bitum ajratib olish sharoitiga ko‘ra, xuddi ekstrakt (eritib yuv- gich)lardek, naftalin, antratsen moyi va boshqa turdagi erituvchilar yordamida olinganligi sababli ikkilamchi (o‘zgargan) maxsulot hisoblanadi. Shuning uchun ham u bitum toifasiga kiritilmaydi. Fisher sxemasiga ko‘ra, u petroleyn efirida eriydigan fraksiyalaridan tarkib tongap, yani moyli bitum va erimaydigan fraksiya qattiq bi­tumdan iborat.
“S” bitum –tog‘ jinslariga yopishgan holda bo‘ladigan va jipslar kislota bilan qayta ishlanganidan keyin organik erituvchilar (benzol, xloroform, spirtli benzol) yordamida ajratib olinadigan bitum.
Bunda uning fizik - kimyoviy tarkibiga eʼtibor qilinmaydi. Neft bilan bogʻliq bunday moddalarni hozirgi vaqtda naftidlar deb ataladi.
Bitum atamasidan farqli ularoq tabiiy organik moddalar, neytral suyuqliklar (benzol, xloroform, oltingugurt uglerodi, petroleyn efiri, atseton va boshqalar) erish xususiyatiga ega boʻlganlarni N.B.Vassoyevich bitumoid- lar deb atadi.