Нефть ва газни қайта ишлаш жараёнлари ва ускуналари Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги олий ўқув юртлари бакалавриатининг «Нефть ва нефть-газни қайта ишлаш технологияси»

10-БОБ. МОДДА ЎТКАЗИШ АСОСЛАРИ

10.1. УМУМИЙ ТУШУНЧАЛАР

Бир фазадан иккинчи фазага модда ўтиши билан боғлиқ бўлган жараёнлар модда алмашиниш жараёнлари деб юритилади. Модда ўтиш жараёни фазалар ўртасида мувозанат ҳолат юз бергунга қадар давом этади. Бир фазанинг ичида эса модда концентрация юқори бўлган нуқтадан концентрацияси паст бўлган нуқтага томон ўтади. Саноатда модда алмашиниш жараёнлари биринчи навбатда суюқ ёки газ ҳолатидаги гомоген аралашмаларни ажратиш, уларни қуйиқлаштириш, оқова сувлар ва ишлаб чиқаришдан чиқиб кетаётган газларни тозалаш учун кенг ишлатилади. Нам материалларни қуритиш, қаттиқ жисм таркибидаги керакли компонентни эритиб олиш ёки эритмалардан кристалларни ажратиб олиш каби жараёнлар ҳам модда алмашиниш жараёнлари қаторига киради. Фазалар суюқ, қаттиқ, газ ва буғ ҳолатида бўлиши мумкин.

Саноатда қуйидаги модда алмашиниш жараёнлари кенг тарқалган.
Суюқликларни ҳайдаш ва ректификация қилиш. Бундай жараёнлар суюқ гомоген аралашмаларни суюқлик оқими ва аралашмани буғлатиш пайтида ҳосил бўладиган буғ билан ўзаро таъсири ёрдамида компонентларга ажратишга асосланган. Суюқ ва буғ фазалар орасида компонентларнинг ўзаро алмашиниш йўли билан суюқлик аралашмаларини ажратиш жараёни ҳайдаш деб аталади. Бу жараён иссиқлик таъсирида икки хил усул билан олиб борилади: оддий ҳайдаш (дистилляция) ва мураккаб ҳайдаш (ректификация). Саноатда ректификация суюқ аралашмаларни компонентларга ажратиш, ўта тоза суюқликларни олиш ва бошқа маҳсулотлар учун қўлланилади.
Абсорбция. Газ ёки буғ аралашмаси таркибидаги бир ёки бир неча компонентнинг суюқ ютувчи моддада танлаб ютилиш жараёни абсорбция деб аталади. Ютувчи суюқлик абсорбент (ёки сорбент) дейилади. Тескари жараён, яъни ютилган компонентларнинг суюқ фазадан ажраб чиқилиши десорбция деб аталади. Абсорбция жараёни технологик газларни ажратиш ва саноатдан чиқариб юбориладиган газларни тозалашда кенг қўлланилади.
Адсорбция. Газ, буғ ёки суюқлик аралашмаларидан бир ёки бир неча компонентларнинг ғоваксимон қаттиқ моддага танлаб ютилиш жараёни адсорбция дейилади. Фаол юзага эга бўлган қаттиқ материаллар адсорбент деб аталади. Тескари жараён, яъни десорбция адсорбциядан кейин олиб борилади ва кўпинча ютилган компонентни адсорбентдан ажратиб олиш учун (ёки адсорбентни регенерация қилиш учун) қўлланилади. Бундай жараён аралашма таркибида оз миқдорда бўлган моддаларни ажратиб олиш мақсадида ишлатилади.