Neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi

Xom – ashyo

Etilen, propen va butenga nisbatan qiyinroq protonlashadi (protoniruetsya), 2 – metilbuten esa propen va buten – 1 ga nisbatan engil protonlashadi. Shuning uchun etilendan karbonation hosil bo’lishi qiyinroq, uning polimerlanishi 250⁰S va undan yuqori haroratda amalga oshadi. Yuqori haroratlarda etilenni polimerlash natijasida ioni reakstiyalar ko’p bo’lib, alkanlar, stikloalkanlar va orenlar hosil bo’lishiga olib keladi. Alkanlar asosan polimerizotning boshlang’ich frakstiyalari tarkibida bo’ladi, orenlar-og’irida, ular 225⁰S dan yuqori haroratda haydalib chiqishi polimerizatga nisbatan 36-40% ni tashkil etadi. 330⁰Sda polimerizatdagi alkanlarning miqdori 7%ni tashkil etadi. Etilen, propen va buten saqlagan xom – ashyoni polimerlashda etilen oddiy sharoitda juda yuqori bo’lmagane o’zgarish darajasida polimerlanadi.

Bu quyidagicha izohlanadi:

(1)
Ikkilamchi karbonation hosil bo’luvchi (1) reakstiyaga nisbatan

(2)\
(2) birlamchi ion hosil bo’luvchi reakstiyaga nisbatan endotermik hisoblanadi. Shuning uchun xom – ashyo tarkibida S₂ uglevodorodlarini bo’lishi yaxshi emas.

Propen, n-buten va 2-metil propenlarning alohida polimerlash tezliklari nisbati quyidagicha ≈1:2:10.

Aralash polimerlashda 2-metilpropen reakstiya vaqtida boshqa alkenlarning polimerlanishini tezlashtiradi.

Past haroratda 2 – metilpropenni propen va butenlar bilan aralashtirib yuqori darajada selektiv polimerlash mumkin.

Shuning uchun yuqoridagi reakstiya energetik jihatdan ikkilamchi ion hosil bo’lishi bilan boruvchi p-buten va propenlar reakstiyasidan qulay va arzondir. Propen, buten va propen buten aralashmasini polimerlash 82-84 (m.u.) va 96-97 (i.u) oktan soniga yaqin sifatli polimer benzinlar olinadi. Benzin tarkibida 94% alkenlar, 5% alkanlar va stikloalkanlar, 1% orenlar va dienlar bo’ladi. Alkanlar, stikloalkanlar va dienlar 60⁰S gacha qaynovchi frakstiyalar tarkibida, orenlar esa benzinning oxirgi frakstiyalari tarkibida bo’ladi. Xom - ashyo tarkibida katalizatorda smolali moddalar hosil qiluvchi 1,3-butadienni bo’lmagan ma’qul. Xom – ashyoda erigan kislorodning bo’lishi ham smolali moddalarni hosil bo’lishiga olib keladi. Agar xom – ashyoda serovodorod bo’lsa, polimer benzin tarkibida oltingugurt saqlagan moddalar (markaptan R-SH) bo’ladi, xom – ashyo tarkibida xohlagan qo’shimchani bo’lishi katalizatorni aktivligini pasaytirib, uning kislotaliligini pasaytiradi. Xom – ashyoda fosfor kislotasi miqdorini bir xil ushlab turish uchun xom – ashyoda x10^-2% suv bo’lishi kerak. Xom – ashyodagi bu namlik suyuq alkenlarda S₃-S₄ 20-25⁰C da suvning erishi bilan barobar va bu xom – ashyoga suvni kontaktlashtirish orqali oson erishiladi.

Alkanlardan holi bo’lmagan faqat alkenlardan iborat bo’lgan xom – ashyodan foydalanish rektifikastiyaga ketadigan haroratlarni oshiradi, shuning uchun jarayonda alken olgan nisbatda zavodlarda olinadigan C₃-C₄ frakstiyasi va propan – propenli frakstiyalardan foydalaniladi. Alkenli xom – ashyoni to’liq ishlatish maqsadida reakstiyani olib borish ikkilamchi reakstiyalarni ortishiga va reakstion hajmni ishlab chiqarish quvvatini pasayishiga olib keladi. Shuning uchun hajmiy tezlik alkenlarni 90% gacha o’zgarish darajasigacha ushlab turiladi. U xom – ashyo tarkibidagi alkanlarni miqdoriga, katalizatorni aktivligiga, jarayon harorati va bosimiga bog’liq. Bu faktorlarga bog’liq holda 1,7-4 soat^-1 chegarasidagi hajmiy tezlik qo’llaniladi.