Til va tafakkur yaxlitligi. Tafakkur va fikrlash jarayoni bilish nazariyasi, psixologiya va neyrofiziologiyada, shuningdek, kibernetikada aqliy amaliyotlarni texnik modellashtirish masalalari bilan bogliq shakllarda organiladi. Tafakkur individual (subyektiv) va ijtimoiy bolishi mumkin. Har bir inson oziga xos fikrlash qobiliyatiga ega, lekin u hech qachon jamiyat ongi, qoidalari va tafakkuridan, yani ijtimoiy tafakkurdan ayri holda yashay olmaydi.Tafakkurning til bilan zich aloqadorligi xususidagi takidni qayta-qayta eslatib otish noorin emas. Tafakkur til shaklida voqelanadi, tilning ozi tafakkur ham. Aniqki, hech kim fikrlash qobiliyatini tilsiz tasavvur etolmaydi - til vositasida oylaydi, fikrlaydi. Biologik nuqtai nazardan odam fikrlovchi hayvon, yani tafakkur qobiliyati insonni hayvondan ajratadi. Tafakkur esa til, soz orqali yuzaga chiqadi. Tilsiz tafakkur bolmaydi. Istalgan predmet, voqea yo hodisa haqida til vositasisiz, soz va gaplarsiz, hech bolmasa, undovlarsiz fikr va tushunchani ifodalab bolmaydi. Obyektiv voqelik inson ongida aks etar ekan, u sozlar orqali belgilanadi, sozlarda shakllantiriladi va til-ong (ong-til) xazinasining bolim va bolimchalarida istagan vaqtda osonlikcha topish va foydalanish uchun eng qulay tarzda joylashtiriladi, muhrlanadi. Misol uchun, yogayotgan qorga qarab Qor yogyapti yoki Qor singari birliklar tasavvurimizdan otadi. Demak, til birliklari nafaqat Qor yogyapti kabi fikrni etkazish, uzatish uchun, balki uni (dastlab) tafakkurda aks ettirish, qabul qilish, shakllantirish va xotirada saqlashga ham xizmat qilmoqda. Tafakkurimiz til bilan shu darajada birikib, bir-biriga singib, omuxtalashib ketganki, ularni ajratishga, yani (ichki) fikrlash, sozlash jarayonlarini, shuningdek ichki nutq imkoniyatlarini farqlashga, ularni tildan ajratishga hojat sezilmaydi. Insonning godakligidan umrining oxirgi kunigacha oladigan barcha bilimi soz va til vositasida amalga oshadi.
Mantiqiy birliklar va til birliklari. Til va tafakkurning aloqadorligi mantiq va grammatikning boglanishida, lisoniy va mantiqiy munosabatlarning ozaro chatishuvida oz aksini topadi. Mantiq fanining grammatika bilan bogliqligi shundaki, mantiq tafakkurning umumiy qoidalarini, tushuncha, hukm, ularning tarkibiy qismlari, ozaro munosabatlarini organadi. Grammatika esa mantiq fani organuvchi hodisalarning shakliy ifodasini, tilning grammatik shakllarini organadi. Biz ularning farqini quyidagilarni qiyoslash orqali farqlaymiz. a)mantiqiy kategoriya va lingvistik kategoriya; b)mantiqiy tushuncha va lingvistik soz; d) mantiqiy hukm va grammatik gap. Har qanday fanda kategoriyalar soni kop, ammo hech qachon cheksiz bolmaydi. Odatda har bir fan 10-15 tacha ota umumiy kategoriyalar bilan ish koradi. Bu kategoriyalar obyektiv va subektiv tabiatga ega. Kategoriyalardagi obyektivlik shundan iboratki, har bir kategoriya borliqdagi biror elementning malum bir tomoni umumiyligi bilan uzviy aloqador, boglangan, belgilangan, shartlangan, asoslangan. Lekin bu aloqadorlik shu obyektivlikning ongdagi aksi, inikosi orqali namoyon boladi. Bu fan kategoriyalaridagi subektivlikni tashkil etadi. Har bir kategoriya, albatta, murakkab bolib, ichki nisbiy butunlik va yaxlitlikka ega. U bir turli narsa, hodisa va munosabatlarning barqaror butunligidir. SHu asosda har bir fanda kategorial mano (vazifa/xususiyat kabi) tushunchasi mavjud. Kategorial mano deganda shu soha (masalan, til) ning malum bir kategoriyasi uchun umumiy bolgan, shu kategoriyaning ichki butunligini taminlaydigan umumiylik (mavjudot, belgi, xususiyat, munosabat, vazifa kabilar) tushuniladi. Kategorial mano har bir fanda faqat shu fan uchun xos bolgan ifoda shakl va vositalariga ega bolmogi shart. Agar shunday shakl va vositalar bolmasa, demak, bu fanda shu kategoriya yoq yoki tamoman boshqa mohiyatga ega. Masalan, rus tilida morfologik rod kategoriyasi mavjud va bu tildagi ot turkumiga mansub har qanday soz uch roddan birining shakliga ega. Rod kategoriyasi maxsus qoshimchalar, aniqlovchi vazifasida kelgan sozlarning aniqlanmish ot bilan rod shakliga kora moslashuvi, kesim vazifasidagi sozning ega rodiga moslashuvi kabi shakllarda voqelanadi. Ozbek tilida morfologik rod kategoriyasi yoq. Zarur bolgan hollarda jins (biologik xususiyat) oziga xos leksik (erkak - ayol) yoki leksik-sintaktik (erkak oqituvchi - ayol oqituvchi, erkak ilon - urgochi ilon) yol bilan ifodalanadi.Lekin ozbek tilida jinsni korsatuvchi vositalar malum bir morfologik kategoriyani tashkil etmaydi. Istagan kategoriya butunlik va yaxlitlik bolganligi sababli, albatta, murakkab - bir necha tashkil etuvchi - tarkibiy qism (element) lardan iborat boladi. Kategorial mano shu kategoriya elementlariga jins-tur (yoki tur-xil, yoki xil-korinish) obyektiv-mantiqiy aloqalari asosida bolinadi, lekin hech qachon kategoriya elementi kategorial manodan butunlay tashqarida, unga nisbatan mutlaqo aloqasiz bola olmaydi, zid, qarama-qarshi bolishi mumkin (masalan, tasdiq va inkor kabi). Korinadiki, tilshunoslik fanining oziga xos kategoriyalari - lingvistik kategoriyalarni togri aniqlash, ularning kategorial manolarini belgilash, har bir lingvistik kategoriya uchun moddiy zamin (obyektiv asos) vazifasini otovchi tegishli mantiqiy kategoriya bilan aloqadorligini tahlil etish usullari bilan tanishish tilshunos uchun zarur. Masalan, soz turkumlari kategoriyasi, egalik kategoriyasi, gap bolaklari kategoriyasi, kesimlik kategoriyasi kabi. Lisoniy kategoriya birliklarining shakliy tomoni tilning ifoda tomoni xususiyatlari (segment va supersegment fonemalar, prosodik vositalar, ozak va qoshimchalarning xususiyatlari, agglyutinatsiya, fuziya, soz tartibi, sintetizm va analitizm, imo-ishora kabi) bilan bogliq bolsa, ularning semantik-funksional tomoni fanda mantiqiy kategoriyalar yoki tushunchaviy, mazmuniy kategoriyalar deb nomlanuvchi hodisa bilan aloqador. Dastlab atamaning ozi xususida toxtalish lozim. Mantiqiy (tushunchaviy, mazmuniy) kategoriya deganda, malum bir mano, mazmunni atash bilan bogliq bolgan shaklan rang-barang hodisalar tushuniladi. Mantiqiy kategoriya, odatda, grammatik ahamiyatga ega bolgan (yani tilda oziga xos fonetik, leksik, morfologik, sintaktik kabi vositalar bilan ifodalanuvchi) bir mano - grammema - asosida tuziladi. Bunday manolar xilma-xil bolishi mumkin. Masalan, zamon, makon, jonli/jonsizlik, shaxs, inson/hayvon, egalik/qarashlilik, son/miqdor, daraja, yonalish kabi. Til qurilishida bu manolar xilma-xil vosita bilan ifodalanishi mumkin. Deylik, ozbek tilida zamon manosi leksik (kun, yil, oy. . . ;endi, keyin. . . ;), morfologik (zamon shakllari, kelishiklar . . . ), leksik-morfologik (urushda, kelganda. . . ), sintaktik (2016 yil 10 yanvar) kabi yollar bilan beriladi. Mantiqiy kategoriya tilda turli vosita bilan berilganidek, ayni bir mantiqiy kategoriyaning bir tilda, masalan, leksik usul bilan beriladigan manosi ikkinchi tilda, masalan, grammatik usul bilan berilishi mumkin. Bunda juda kop hollarda tilshunoslikda notogri talqinlar yuzaga keladi; mantiqiy kategoriyaning bir tilda ifodalanish xususiyati asosida boshqa bir til hodisalari haqida xulosa chiqariladi. Masalan, rus tilida jins mantiqiy kategoriyasining rod grammatik kategoriyasi bilan aloqadorligi asosida (adib-adiba, qoy-qochqor. . . kabilarga tayanib) ozbek tilida rod kategoriyasini toqish, oylab chiqarish yoki uning yoqligidan hayratlanish holatlari shuning natijasidir. Vaholanki, bir tilda oziga xos ifodalanadigan mantiqiy kategoriya boshqa tilda tamoman ozgacha berilishi yoki bu til shu manoga nisbatan tamoman befarq bolishi mumkin. Masalan, bir tarkiblilik va shaxssizlik (gap qurilishida eganing bola olmasligi va harakat/holat subektining majhulligi) rus tilida asosan shaxssiz fellar (svetaet, snejit, znobit . . . ), kesim mavqeida kelganda ega bilan birika olmaydigan har xil sozlar bilan (mojno, nujno, mnogo, net, xolodno. . .) ifodalanadi. Ozbek tilida bu mantiqiy kategoriya manosi leksik emas, balki morfologik usul bilan beriladi. Shuning uchun mantiqiy kategoriyalar va ularning tillarda ifodalanish xususiyatlariga ham ehtiyot munosabatda bolish lozim. Bundan tashqari, til va tafakkur uzviy bogliq bolganligi sababli mantiqiy kategoriyalarning hajmi va hatto turlari har xil tillar uchun bir xil bolmasligi ham mumkin. Masalan, jonli-jonsizlik mantiqiy kategoriyasi rus tilida barcha otlarni ikkiga jonli va jonsiz predmetga ajratadi. Ozbek tilida esa bu bolinish boshqacha. Ozbek tafakkur tarzi jonli- jonsizlikni emas, odam-odam emaslikni farqlaydi. Yana bir misol. Ozbek ongi modda, madan, xom ashyolarni alohida bir mantiqiy kategoriyaga ajratishni talab qiladi. Chunki bularni atovchi sozlar tilimizda qator grammatik xususiyatga ega. Qiyoslang: choyan pech - choyan pechi. Hukm va gap. Tushunchalar munosabatni, yani narsa va hodisalarning obyektiv borliqdagi ziddiyatli tabiatini, ularning dialektik munosabatini ifodalash natijasida fikr paydo boladi. Fikr hukm orqali voqelanadi. Hukm fikr bolib, unda biror narsa haqida nimadir tasdiq qilinadi yoki inkor etiladi. Fikrning manbai - real borliq. Masalan, Barglar shitirladi. Real borliqda barglar va ularning harakati mavjud, borliqdagi bu predmet va uning harakati ongda aks etib, ikki tushuncha (predmet - barglar haqidagi tushuncha va uning belgisi - harakati haqidagi tushuncha) shakllanadi va bu tushunchalarning qoshilishi hukmni, fikrni keltirib chiqaradi. Demak, hukm biror predmet, voqea yo hodisa haqidagi tasdiq yoxud inkor fikrdir. hukm hamisha ikki azoli - u subekt va predikat qismlardan iborat. Bazi olimlar hukm tarkibini uchga - subekt, predikat va boglama (rus. svyazka) ga boladilar. Bunda boglama sifatida kesimlik korsatkichi (dir / emasdir (ozb. ) / est (rus. ) /ist (nem. ) /at (ingl. ) / ast/hast(fors-toj. ) h.) yuzaga chiqadi. Hukmnig 2 yoki 3 qismdan iboratligi - mantiq fanining oz ichki muammosi. Lekin tilshunoslik nuqtai nazaridan fikr ifodasini 3 tarkibli deb sanash maqul. Zero, hukmning tildagi muqobili - gapning kesim tarkibi hamisha murakkab bolib, eng kichik korinishi [^Rt] (yani atov birligi+kesimlik korsatkichi) qurilishiga ega. Hukmning tilda ifodalanish shakli - gap. U kommunikativ (aloqa-aralashuv vazifasini bajaruvchi) birlik, fikrni ifodalash va uzatish, yani fikr almashish uchun xizmat qiladi. Gap mantiqiy- predikativ munosabatning lisoniy ifodasi bolgan ega-kesimning sintaktik boglanishi natijasida yuzaga keladi. Demak, gap hukmning tildagi shakli, tafakkur mahsulini tilda (aniqrogi, nutqda) ifodalash uchun xizmat qiladi. Gap - tugallangan mano va tugallangan ohangga ega bolgan nutqiy birlik. Hukm va gapning ozaro munosabatini organar ekanmiz, avvalo, ular orasida quyidagicha mutanosiblikka etibor berish lozim: Otam oqituvchidir hukmi va gapida otam birligi mantiqan subekt (8), grammatik jihatdan ega (E)dir. Oqituvchi qismi mantiqan predikat (R), grammatik kesim (K) bolib, -dir mantiqan boglama (B), grammatik jihatdam kesimlik korsatkichi - affiksi (A) dir. Yuqorida keltirilgan hukm-gapda 8 = E, R = K, B = A munosabatlari, yani mantiqiy va grammatik hodisalarning ozaro mutanosibligi voqelangan. Mana shunday mutanosiblikni Karimjon uxladi, Bola yuguryapti, Qizcha oqiyapti kabi hukm-gaplarda ham koramiz. Hukm va gap tarkibiy qismlari orasida ozaro mutanosiblik mana shunday holatlar bilan cheklanadi, xolos. Chiroyli qizcha baland ovoz bilan kitob oqimoqda gapida yuqorida korilgan mutanosiblik bolmaydi, chunki bu gapning grammatik bolinishida ega va kesim kabi gap bolaklaridan tashqari aniqlovchi va hol ham bor. Mantiqan esa bu hukm 8 (chiroyli qizcha) va R (baland ovoz bilan kitob oqi-) hamda B (-moqda) qismlaridan iborat. Shu asosda biz hukm va gap orasidagi quyidagi farqlarni ajratishimiz mumkin. Birinchidan, hukm hamisha ikki asosiy va bir boglama qismdan iborat, gap esa ega, kesimdan tashqari boshqa bolaklarni ham oz ichiga oladi. Ikkinchidan, bir gapda (masalan, Ozbekiston - mustaqil respublika gapida) mantiqiy urgu qaysi bolakka qoyilishi va gapning aktual bolinishiga bogliq ravishda subekt (aktual tema) mavqeida ham, predikat (aktual rema) mavqeida ham shu gap tarkibidagi har qanday tushuncha kela oladi, gap bolaklari mavqei esa (orni va shakli ozgarmasa) barqarordir. Uchinchidan, ayrim Toqqa chiqiladi, Bu ishni tezda bajarish lozim kabi shaxssiz gaplarda ega mutlaqo yoq va bolishi mumkin ham emas. Ular - bir tarkibli gaplar. Hukm esa hech qachon bir tarkibli bolmaydi. Yuqorida keltirilgan gaplarda ifodalangan hukm majhul (nomalum, noaniq, lekin mavjud) subektli hukm sanaladi. Demak, gap bir tarkibli ham, ikki tarkibli ham bola oladi, hukm esa hamisha ikki tarkiblidir.
|
Do'stlaringiz bilan baham: |