Nazariy poetika

Kompozitsiya

 voqealar,  obrazlar  va  asosiy  g`oyani  ochishga  xizmat  qiladigan 

vositalarning  joylashtirilishi,  me‘yori  va  nisbatidir.  Kompozitsiya  -  asarning  qurilishtuzilishi, 

uning strukturasidir. 

Kompozitsiya    -    asardagi    barcha    qismlarni    uyushtiruvchi    muvofiqlikdir,  alohida  

elementlarning,    voqea    va    epizodlarning    joylashishi,    elementlarning        bir  butunga    xizmat  

qildirilishidir.    Kompozitsiya    markaziy    figurani    belgilab    olib,  so`ng  boshqa  personajlarni 

uning  atrofida  joylashtirishdir.  Kompozitsiyaning  qurilishi  ham  san‘atkor  tanlab  olgan  va 

tasvirlagan  hayotiy  materialga  bog`liqdir.  Badiiy  mazmun  kompozitsiyaning    qanchalik    aniq  

qurilganligiga  bog`liqdir.  Asardagi   kompozitsion elementlarning barchasi  umumiy maqsadga 

qaratilgan bo`lishi kerak.   

Kompozitsiya elementlari:  

-   syujet elementlarining tartibi;  

-   qoliplash;  

-   qistirma hikoyalar;  

-   chekinishlar.  

Chekinishlarda muallif syujetdan chetga chiqib, tasvirlanayotgan voqea va     qahramonlar

ga munosabat bildiradi;  

-   syujet liniyalarining joylashishi;  

-   obrazlarning joylashishi;  

-   qahramonlarning  dialog,  monologlari,  o`z  tuyg`ularini  ifoda  etish        larining  o`rni, 

ichki monologlar;  

-   portret xarakteristikasi. Portretda qahramonlar tashqi qiyofasigina emas, ularning ichki 

dunyosidagi o`zgarishlar ham  mujassamlanadi.  

-   peyzaj va muhit xarakteristikasi.  

Kompozitsiya vositalarining ayrimlarini qisqacha izohlab o`tamiz. 

Lirik chekinish. 

Adabiy asarda yozuvchining bevosita o`z fikr va tuyg`ularini aytishi lirik 

chekinish,  deb  ataladi.  Bunday  chekinishlar,  asosan,  epik  asarlarda  bo`ladi,  chunki  dramada 

umuman  muallif  nutqi  bo`lmaydi,  lirika  esa  butunicha  shoir  kechinmalarining  mujassamidir. 

Lirik  chekinish  turli-tuman  kompozitsion  vazifani  bajaradi.  Ko`pincha  yozuvchilar  lirik 

chekinish  yordamida  personajlarning  ishlari,  xulq-atvorlari,  xarakterlariga  beradigan  o`z 

baholarini aniq-ravshan bildirishga va kitobxon ongiga singdirishga erishadilar. 

Kiritma voqea. 

Adabiy asardagi asosiy voqealar tizmasiga bevosita aloqador bo`lmagan, 

lekin  muayyan  rivaviy  maqsadga  buysundirilgan  epizodlar  kiritma  voqealar,  deb  ataladi.  Ular 

ko`pincha  asarga  mazmunni  chuqurlashtirish,  xarakterlar  rivojini  dalillash  va  ifodalanayotgan 

g`oya kitobxonga aniqroq yetib borishini ta'minlash maqsadida kiritiladi. 

Badiiy  qoliplash.

  Yozuvchilar  ayrim  hodisalar  va  xarakterlarni  kitobxon  ko`z  o`ngida 

yaqqolroq namoyon qilish uchun ba'zan badiiy qoliplash  

vositasidan  naf  oladilar.  Tasvirlanayotgan  xarakterlar  va  hodisalar  mohiyatini  yaqqol  ochib 

ko`rsatish  maqsadida  ularga  yaqin  bo`lgan  voqealar  chizilishi  badiiy  qoliplash,  deb  ataladi. 

Ayrim  asarlarda  badiiy  qoliplash  asosiy  qahramonning  mohiyatini  kitobxon  ko`z  o`ngida 

chuqurroq ochishga xizmat qiladi.  

Epigraf.

  Ba'zan  yozuvchilar  asarni  yoki  uning  qismlarini  boshlashdan  oldin  boshqa 

asarlardan,  hikmatli  so`zlardan,  xalq  og`zaki  ijodi  namunalaridan  qisqa  parcha  keltiradilar.  Bu 

parcha  epigraf,  deb  ataladi.  Xuddi  asar  sarlavhasi  kabi  epigraflarda  ham  uning  mavzusi  va 

g`oyavi y yo`nalishiga ma'lum darajada ishora qilinadi.  

Portret.

  Yozuvchilar  adabiy  asarlarda  kahramonlar  ruhiyatini,  xarakterlarini  ochishda 

ularning  tashqi  qiyofalari,  ya'ni  portretlarini  chizishga  jiddiy  e'tibor  beradilar.  Ko`pincha 

kahramonlar portreti ularning tashqi ko`rinishlaridagi belgilarni jamlash yo`li bilan hosil etiladi.  

---

Peyzaj.

  Tasviriy  adabiyotdagi  tabiat  manzaralari  peyzaj,  deb  yuritiladi.  U  adabiy  asarda 

muayyan  royaviy-  kompozitsion  vazifani  bajaradi.  Yozuvchilar  peyzaj  yordamida  xarakterlarni 

harakatda,  doimiy  o`zgarishda  ko`rsatadilar.  Badiiy  asarda  peyzajning  qo`llanish  yo`llari 

nihoyatda  xilma-xil  bo`lib,  ular  yozuvchi  uslubi  va  asar  janri  bilan  ham  belgilanadi.  Tabiat 

manzarasi tasviridan turli xildagi maqsad kuzatiladi.  

Syujet    kompozitsion    tartib    orqali    yuzaga    chiqadi.    Kompozitsiya    syujetdan 

kengroqdir.  U  syujet  bilan  bog`liqdir.  Asar  voqealarini  xronologik  tartibda joylashtirmaslik,  

tugun va yechimini har yerda berish mumkin. Bu ham kompozitsiya bo`ladi.   

Xulosa  qilib,  aytganda,  badiiy  asar  kompozitsiyasi  asarning  umumiy  tizimga  solinishini 

anglatuvchi tushunchadir.