Nazariy fizika kursi

5.3.1 
Dipol  momenti
Ifoda  (5.20)  dagi  ikkinchi  hadni  quyidagi  ko‘rinishda  yozamiz:
=   -  E   ( z  e*x °c^J 
=  
e*r<^  Sracl ;   =  
•
 
(5.23)
I iu  yerda
d = £ e ara 
(5 -24)
a
zaryadlar  sistemasining  elektr  momenti  yoki  elektr  dipol  momenti,  qis- 
qacha  dipol  momenti  deb  ataladi. 
Zaryadlarning  taqsimoti  uzluksiz 
boiganda
d =   J  r 'p (r ')d V ' 
(5.25)
H 
I 'le k tr o d in a m ik a  
1 1 3

---

Yetarlicha  uzoq  masofalarda  birinchi  yaqinlashishda maydon  potensiali
(5.23)  zaryadlar  sistemasining  dipol  momenti  bilan  to'liq  aniqlangan- 
ligi  uchun  uni  “ d i p o l ”  yaqinlashishi  deb  ataymiz.  Bu  yaqinlashishda 
maydon  kuchlanganligi
Bu  yerda  n  kuzatish  nuqtasiga  o'tkazilgan  radius-vektor  yo'nalishidagi 
birlik  vektor.  (5.26)  dan  ko'rinib  turibdiki,  dipol  yaqinlashishda  may- 
don  asimmetriyaga ega.  Agar  z  o'qining yo'nalishini dipol momentining 
yo'nalishi  bilan  mos  tushadigan  qilib  olsak,  qutb  koordinatalarida
Dipol  momentining  xossasini  ko'rib  chiqamiz.  Koordinata  boshini
О  nuqtadan  O'   ( OO'   =   I)  nuqtaga  ko'chirishda  dipol  momenti  qanday 
o'zgarishini  ko'rib  chiqamiz:
Bu  yerda  ru  =   r'a  +   I,  d'  -  zaryadlar  sistemasining  O '  nuqtaga  nis­
batan  dipol  momenti.  Shunday  qilib,  zaryadlar  sistemasining  dipol 
momenti  koordinata  boshini  qayerda  olishga  bog'liq  ekan.  Xususan. 
zaryadlar  sistemasi  elektroneytral  bo'lganda  uning  dipol  momenti  ko­
ordinata  boshini  ko'chirishga  bog'liq  bo'lmaydi.  Bu  xossa  dipol  mo- 
mentini  hisoblashlarda  qulayliklar  tug'diradi.
Miqdorlari  teng  ishoralari  qarama-qarshi  bo'lgan  ikkita  nuqtaviy 
zaryaddan  tashkil  topgan  sistema  elementar  dipol  yoki  qisqaclia  dipol 
deyiladi.  Uning  momenti
(5.26)
-2
  cos 0,
(5.27)
Ee
tangensial  tashkil  etuvchi 
(5.29)
radial  tashkil  etuvchi 
(5.28)
a
a
a