Nazariy fizika kursi

- R b ( Z —37)
rubidiy bo‘ lib, 
N a
va 
К
elementlarga o ‘xshab ketadi. Demak 
Rb
dagi tashqi elektron 
N  
qobiqda joylashrnasdan, balki yangi 
О
qobiqqa 
(n = 5 )
joylashtiriladi. 
Stronsiy 
Sr
dagi elekton ham 
О
qibiqda joylashgan bo‘ lib, 
Ca 
elementiga o ‘ xshab ketadi. 
Sr
dan keyingi elementlar 
О va N  
qobiqlardagi bo‘ sh joylam i to‘ldirishadi. 
Cs (Z=5 5 J-
Seziy elementidan 
boshlab 
P
- qobiqni 
(n = 6 )
to‘ ldirish boshlanadi va o ‘ z ichiga 
nodir yer 
elemendari
deb yuritiluvchi, hammasi bo‘ lib 
32
elementdan tashkil 
topgan, katta davr keladi.
225

---

cl
в
A
•р*
O'
68
и
л
N
Й
.2
s «
«
TS
с
О)
о
£2
Л
и
Nodir yer elementlar guruhi 
La (Z = 5 7 ) -
lantandan boshlab 
H f  
(Z = 7 2 )
-gafniygacha bo‘ lgan elementlardan tashkil topgan bo‘ lib, ular 
bir-biriga o ‘ xshash kimyoviy xossalarga ega bo‘ ladi. Chunki, bu 
davrdagi elementlar 
О
va 
P
qobiqlarda elektronlar taqsimotining 
o ‘ xshashligi bilan ajralib turadi. Ular bir-biridan 
N
qobiqni to‘ ldirilish
226

---

darajasi bilan farqlanadi. Bu to‘ ldirish 
C e (Z = 5 8 )~
seriy elementdan 
boshlanadi va 
Lu (Z =7 1 )~
lyutetsiy elementi bilan tugatiladi. Nodir 
elementlar guruhi 
lantanoidlar
ham deyiladi va ulaming kimyoviy 
xossalari asosan tashqi elektronlar bilan aniqlanadi. Oltinchi davr inert 
gazi 
Rn (Z = 8 6 )
- radon elementi bilan yakunlanadi.
Davriy sistemaning yettinchi davmi tabiiy holatdagi elementlar 
bilan to‘ ldirish oxirgacha amalga oshirilmagan. Hozirgi vaqtgacha 
N p (Z = 9 3 )
- neptuniydan 
K u ( Z=104) -
kurchatoviygacha 
sun’ iy 
ravishda elementlar olingan. Hosil bo‘ lgan elementlar nodir yer 
elementlarga o ‘ xshash alohida gumhni tashkil etadi.Ushbu guruhda 
lantan rolini 
A c (Z = 8 9 )-
aktiniy elementi o ‘ynaydi va shuning uchun bu 
guruh elementlarini 
alctinoidlar
deb yuritiladi. Ular o ‘ zaro kimyoviy 
xossalariga ta’ sir ko‘ rsatmaydigan 
5 f
va 
6d
elektronlar bilan farq qiladi.
Elementlarning elektron tuzilishi tasvirlangan 3-jadvaldan ko‘ rinib 
to‘ ribdiki, 
oraliq guruh elemendari
uchun yuqori qobiqning л-holatlari 
ikkinchi qobiqning 
d
va f holatlaridan avval to‘ ldirila boshlaydi. Oraliq 
guruhni tashkil etuvchi elementlar maxsus kimyoviy xususiyatlarga ega 
bo‘ ladi. Bu effekt kuzatiladigan birinchi element kaliy atomidir. Kaliy 
atominig tashqi elektroni 
3d
holatda emas, balki 
4s
holatda joylashgan. 
Jadvaldan atomlarda elektron qobiqchalaming to‘ ldirishining 
Is, 2s, 2p, 
3s, 4s, 3d, 4p, 5s, 4d, 5p, 6s, 4 f 5d, 6p, 7s
tartibda bajarilishi ko‘ riladi. 
Bu tartibda asosan lantanoidlar va aktinoidlarning kimyoviy xossalarini 
juda o'xshashligini tushunturish mumkin. Davriy sistemani