Navoiy viloyati pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti

O’zlashtirish savollari 

         

1. 

Yer osti suvlari joylashishiga qarab qanaqangi turkumlarga ajratiladi? 

2. 

Yer osti suvlarining tuyinish soxalarini aytib bering. 

3. 

Muzlik yotqiziklari qaysi yo’l bilan hosil bo’ladi. 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MA'RUZA № 10 

 

CHO’KINDI TOG’ JINSLARI. 

 

Reja 

1.  Cho’kindi tog’ jinslarining hosil bo’lish jarayoni. 

2.  Cho’kindi tog’ jinslarining turlari. 

3.  Cho’kindi tog’ jinslariga mansub bo’lgan menerallar va konlar. 

4.  Cho’kindi tog’ jinslarining insoniyat rivojlanishidagi o’rni. 

 

Tayanch iboralar: cho’kindi, yotqiziq, nurash, relef, kontenintal, jins, mineral, hovza, orgonagen, 

dengiz, ko’l, muz, qatlam, mexanik, kimyoviy, organic, gil, qum, slyuda, kvarts, changsimon, lyoss, 

serg’ovak, gips, xemogen, tuf, chaqiq, tsement, temir, fosfat, ferrolit, qumtosh, kremniy, deatomit, 

aromatic. 

Cho’kindi  tog’  jinslari  yer  yuzasining  deyarli  xamma  yerida  tarqalgan.  Cho’kindi  jinslarning 

paydo bo’lishi va o’zgarishi turli  termodinamik, fizik  va kimyoviy sharoitlar bilan bog’liq bo’lib, 

ma'lum  qonuniyatga  bo’ysinadi.  Cho’kindi  tog’  jinslari  o‘simlik  va  organizm  qoldiqlaridan 

shuningdek  o’zidan  oldin  paydo  bo’lgan  magmati  va  metamorfik  jinslarning  yemirilishidan  hosil 

bo’ladi. Hosil bo’lish sharoitiga qarab cho’kindi jinslar dengiz, ko’l, daryo, shamol, muz va morena 

yotqiziqlariga bo’linadi. 

Qurik iqlimli sharoitda hosil bo’lgan jinslar kontinental yotkiziklar deb ataladi. Ularning hosil 

bo’lishida shamol, oqar suvlar va muz suvlarining roli juda kattadir. Atmosfera yog’inlari ta'sirida 

nuragan  jinslar  shamol  va  oqar  suvlar  bilan  birga  oqib  borib,  relyefning  pastkam  joylarida 

to’planadi va cho’kindilar hosil qiladi. Kontinental cho’kindi jinslar hosil bo’lishi sharoitiga qarab 

elyuvial,  delyuvial,  prolyuvial,  alyuvial  va  eol  yotqiziqlariga  bo’linadi.  Suv  xavzalarida  suvda 

erigan  mineral  moddalarning  cho’kishidan  kimyoviy,  xayvonot  va  o’simlik  qoldiqlarining 

to’planishidan esa organogen cho’kindi jinslar hosil bo’ladi.  

Cho’kindi  tog’  jinslar  yer  po’stining  eng  ustki  qatlamlarini  tashkil  qilib,  butun  yerdagi  tog’ 

jinslarning  atiga  5%  ni  tashkil  etadi.  Shunga  qaramay  bu  jinslar  yer  yuzasining  75%  maydonini 

ishg’ol qilib yotadi.  

---

  Cho’kindi  tog’  jinslarining  asosiy  belgilaridan  biri  ularning  qatlam-qatlam  bo’lib  asosan, 

gorizontal  xolatda  yotishidir.  Ayrim  qatlamlar  bir-biridan  rangi,  tarkibi  va  xossalari  bilan  farq 

qiladi.  Cho’kindi  jinslar  segovak  bo’ladi  va  ularning  tarkibida  toshqotgan  organik  qoldiqlarni 

uchratish mumkin.  

Cho’kindi  tog’  jinslari  paydo  bo’lish  sharoitlariga  qarab  bir-biridan  tubdan  farq  qilib,  uchta 

asosiy guruxga bo’linadi:  

1.  Mexanik.  

2.  Kimyoviy.      

 

3.  Organik 

 

  Mexanik  cho’kindi  tog’  jinslari.  Mexanik  cho’kindi  tog’  jinslari  magmatik  va  metamorfik 

jinslarning  nurashi  natijasida  o’z  joyida  to’planishi  yoki  suv,  muzlik,  shamol  ta'sirida  boshqa 

joylarga  ko’chirilib  yotqizilishidan  hosil  bo’ladi.  Mexanik  cho’kindilar  tarkibidagi  qattiq 

zarachalarning  katta-kichikligi  xamda  shakliga  ko’ra  yirik  (dag’al),  qum,  chang  va  gil  zarralarga 

bo’linadi.  Ular  oxak,  kremniy  oksidi  (SiO2  ),  gil  singari  moddalar  bilan  birikkan  (tsementlangan) 

xolatda xam uchraydi. Dag’al bo’laklar esa qirrali va yassi shakllarga ega.  

Qumli  jinslar  yirik-maydaligi  2mm  dan  0,05mm  gacha  bo’gan  zarrachalardan  tashkil  topgan. 

Tarkibiga  ko’ra  qum  asosan  kvarts,  slyuda,  dala  shpsti,  xlorit,  magnetit,  pirit,  kaltsit  va  boshqa 

minerallarning  aralashmasidan  iborat.  Zarrachalarining  yirik-maydaligiga  ko’ra  qum,  yirik  (2-

0,5mm); urta (0,5-0,25mm); mayda (0,25-0,1mm) va changsimon (0,1-0,05mm) xillarga bo’linadi.