Navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

15-ma‟ruza 
Lisoniy metodlar. Sinxron tadqiqot metodlari 
      
Reja: 
1.  Sinxron tadqiqot metodlarining xususiyatlari 
2. 
Distributiv tahlil metodi. 
3. 
Statistik tahlil metodi. 
4. 
Bevosita tashkil etuvchilar ajratib tahlil qilish metodi. 
5. 
Transfaromatsion tahlil metodi 
6. 
Komponent tahlil metodi. 
7. 
Valentlik tahlil metodi. 
8. 
Ekspremental - fonetik tahlil metodi. 
9.  Avtomatik tahlil metodi 
 
Tayanch tushunchalar: 
Sinxron  tadqiqot  metodlari  -  hozirgi  metodlar  bo`lib,  vaqt  jihatidan  yuzaga  kelishiga 
(qo`llanishiga) ko`ra nisbatan yangiligi, shu zamonga xosligi bilan ajralib turadi. Ushbu metodlar XX-XX1 
asrlar maxsuli sifatida amaliyotga xizmat qilmoqda.  
Distributiv tahlil metodi - bunda nutq faoliyatidagi muayyan lisoniy birliklar (fonema, morfema, so`z, 
so`z  birikmasi  va  boshqalar)  aniqlanib,  ularning  joylashish  o`rni,  oldinma-keyin  kelishi  belgilanadi. 
SHuningdek til (nutq) birliklarining o`zaro bog‘lanishi - semantik-sintaktik munosabatga kirishuviga ham 
alohida e‘tibor beriladi. 
Deskriptiv  tilshunoslik  -  lisoniy  birliklarning  o`zaro,  bir-biriga  nisbatan  joylashishini,  nutqda 
ularning qo`llanish, tarqalish imkoniyatini o`rganuvchi fandir. Qiyoslang: distributiv tahlil metodi. 
Distributsiya  -  lisoniy  birliklarning  nutqda  qo`lanish  doirasi,  joylashish  o`rni,  boshqa  birliklar  bilan 
o`zaro birikish imkoniyati - ularning uchrashi mumkin bo`lgan jamiki qurshov. 
Transformatsiya - qayta tuzish, o`zgartirish. 
Transformatsion  tahlil  metodi  -  muayyan  markaziy  (yadro)  sintaktik  birlik  (masalan,  gap) 
asosida 
yaritilgan, 
hosil 
qilinadigan 
qator 
boshqa 
gaplarni 
aniqlaydi, 
ularning 
transformatsiyalanish mexanizmini o`rganadi. 
 

---

 
180 
Sinxron tadqiqot metodlar sifat jihatdan chuqur, murakkab, keng qamrovli bo`lib, miqdoran 
ko`pligi,  turli-tumanligi,  «o`sib  borayotganligi»  bilan  ajralib  turadi.  Ular  zamonaviylik 
xususiyatiga ko`ra alohida ahamiyat kasb etadi. 
Sinxron  tadqiqot  metodlarning  ko`payib,  «o`sib»  borishi,  zamonaviylik  xususiyati  tilning 
jamiyatga  bevosita  bog‘liqligidan,  uning  jamiyat  tomonidan  har  tomonlama  chuqur  o`rganilib 
borayotganligidan, tabiiy va ijtimoiy fanlar bilan bevosita munosabatidan - ular orqali ham keng 
miqyosda  o`rganilishi  natijasi  ekanligidan  kelib  chiqmoqda.  Demak,  zamonaviy  tadqiqot 
metodlarining ko`payib borishi tabiiy, zaruriy jarayon sifatida, maqsadga to`la muvofiqdir. 
Eslatamiz,  sinxron  tadqiqot  metodlari  diaxron  tadqiqot  metodlariga  nisbatan  olinganda, 
paydo bo`lishiga, yaratilishiga ko`ra vaqt jihatdan yangiligi bilan, zamonaviy xususiyatlari bilan 
ajralib turadi.  Ushbu metodlar diaxron tadqiqot  metodlari  kabi  yaratilishiga ko`ra uzoq tarixga, 
uzoq  davrlardan  beri  amaliy  qo`llanishga  ega  emasligi  bilan  shunga  ko`ra  sinxron  tadqiqot 
metodlari  deb  yuritilishi  jihatidan  alohida  katta  guruhni  tashkil  qiladi  va  fanimizda  alohida 
ahamiyat kasb etadi. 
Demak, sinxron tadqiqot metodlari tilshunoslikda vaqt jihatdan keyingi davrlarda, masalan, XX - 
XXI  asrda  shakllanganligi  bilan,  amaliyotga  xizmat  qilayotganligi  bilan,  davr nuqtai  nazaridan  farqliligi, 
o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. Aytilganlarga ko`ra biz ularni sinxron tadqiqot metodlari deb nomlab 
vaqt tushunchasi mezoniga ko`ra ularni diaxron tarixiy metodlardan farqladik, ularga zidladik. 
Sinxron tadqiqot metodlari quyidagilar: 
1. 
Distributiv tahlil metodi. 
2. 
Statistik tahlil metodi. 
3. 
Bevosita tashkil etuvchilar ajratib tahlil qilish metodi. 
4. 
Transfaromatsion tahlil metodi 
5. 
Komponent tahlil metodi. 
6. 
Valentlik tahlil metodi. 
7. 
Ekspremental - fonetik tahlil metodi. 
8. 
Avtomatik tahlil metodi va b.