Navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

    Tarixiy - qiyosiy metod 
Tarixiy  -  qiyosiy  metod  qiyosiy  tarixiy  metod  kabi  lingvistika  metodlar  guruhiga  tegishli 
bo`lib,  unda  tarixiylik  prinsipi  yetakchilik  qiladi.  Aynan  mana  shu  xususiyatiga,  ya‘ni  tarixiylik 
jihatining  birinchi  planda  turishiga  -  qiyoslash  jarayonida  yetakchilik  qilishiga  ko`ra  mazkur  metod 
qiyosiy-metoddan  nisbatan  farq  qiladi.  Aslida  har  ikki  metod  ham  tarixiylik  va  qiyoslash 
prinsipiga  qat‘iy  amal  qiladi,  shu  yo`nalishda  tadqiqot  ishlarini  olib  boradi.  CHunki  har  ikki 
metodning mavjudligi, faoliyati, o`ziga xosligi, alohida metodlar sifatida tan olinishi va boshqa o`nlab 
metodlardan  farq  qilish,  ahamiyati  til  sistemasiga  (strukturasiga),  lisoniy  hodisalar  tadqiqiga 
tarixiylik  va  qiyosiylik  (yoki  qiyosiylik  va  tarixiylik)  nuqtai  nazaridan  yondashish,  murojaat 

---

 
178 
qilish  bilan  o`lchanadi.  SHunga  ko`ra  ayrim  manbalarda  ushbu  metodlar  orasiga  chegara 
qo`yilmaydi, aynan bir metod sifatida tushuntiriladi . 
Tarixiy - qiyosiy metod qiyosiy-tarixiy metod asosida, uning negizida paydo bo`lib, u ayrim, 
alohida tillar hamda qarindosh tillar tarixini, ularning tarixan kelib chiqishini o`rganadi, lisoniy 
birliklarning tarixiy shaklini, ko`rinishini, qiyofasini tiklaydi. 
Tarixiy-qiyosiy metod muayyan tilning tarixiy taraqqiyotini o`rganadi, uning ichki va tashqi 
qonuniyatlarini  ochish  maqasadida  ishlatiladi.  Ushbu  metodning  prinsipi-nuqtai  nazari,  (bosh 
maqsadi) bir til tovushlari, so`z va konstruksiyalari orasidagi tarixiy umumiylikni, o`xshashlikni 
aniqlaydi. SHuningdek, ular orasidagi tarixiy farqlarni ham belgilaydi. Demak, ushbu jarayonda 
tahlil  ishlari  tarixiylik  asosida  amalga  oshadi,  lisoniy  birliklarga  tarixan  yondashgan  holda  ular 
qiyoslanadi,  natijada  o`xshats1  va  farqli  jihatlar  ma‘lum  bo`ladi.  Masalan,  eski  o`zbek  tili 
tarixiga  oid  ozoq,  adaq,  ayoq  so`zlarida  z,d,yo  tovushlarining  -  harflarining  o`zaro  tarixiy 
munosabati, tarixiy aloqasi kabilar. 
Eslatamiz,  tarixiy-qiyosiy  metod  bir  xil  va  bir  necha  tillarni-qarindosh  tillarni  o`rgana, 
qiyosiy-tarixiy metod esa bir nechta tillarni-qarindosh tillarni qiyosiy o`rganadi.