Navoiy davlat pedagogika instituti "tasdiqlayman"

nazariyasi, 
kvant 
nazariyasi, 
davlat va xukuk 
nazariyasi 
va x.k. 
Ilmiy nazariyaning asosiy belgilariga kuyidagilar kiradi: Ilmiy nazariya-ma’lum bir predmet yoki juda 
anik va organik tarzda bir-biriga 
boglangan xodisalar guruxi xdkidagi bilimlardir; 
Nazariyaning asosiy belgisi sifatida dalillarning ma’lum yigindisini tushuntirish, uni oddiy 
tarzda tasvirlash emas, balki undagi konuniyatlarning kechishi va rivojlanishini ochib berish 
xisoblanadi; 
Nazariya bashorat kilish kuchiga ega bulishi, jarayonlarning kechishini oldindan aytib berishi kerak; 
Rivojlangan nazariyada uning barcha bosh konuniyatlari yagona bir mukaddimaga birlashtirilishi, 
yagona asosga ega bulishi kerak. 
Nazariya tarkibiga kiruvchi barcha krnuniyatlar asoslanini kerak. 
Ilmiy nazariyaning strukturasi nazariyaning asosidan, uning yakuni xisoblangan 
krnunlardan, nazariyaning asosiy mazmunini ochib beradigan tushunchalardan va ob’ektiv borlik 
tasviri bilan insonlar oldida turgan amaliy vazifalarni birlashtiruvchi goyadan tashkil topadi. 
Metod va metodologiya 
Ixtiyoriy fanning asosi metodelogiyadir. Metodologiya termini orkali faoliyatning metodlari, 
strukturasi, mantikiy shakllanishi va vositalarini urgatuvchi ta’limot tushuniladi. Maxsus-ilmiy va 
falsafiy metodologiyalar mavjud bulib, maxsus -ilmiy metodologiya uz navbatida bir necha pogonaga 
bulinadi: 
umumiy va ilmiy metodologii konsepsiyalar, aloxidagi maxsus fanlar metodologiyasi, tadkikotlar 
metodikasi. 
Kimki metodologiyani yaxshi bilsa, u yoki muammolarni yechish uchun eng makbul tadkikot
metodlarini tanlay oladi, avvalgi tadkikotlarning natijalari asosida yangi ilmiy nazariyani yaratish 
imkoniyatiga ega buladi. Bilish jarayoni bevosita anik va konkret metodlarni talab kiladi, ularning 
yigindisi esa ushbu fanning tadkikot metodikasini tashkil kilib, maxsus-ilmiy metodologiyaning 

---

49 
ma’lum bir pogonasi xisoblanadi. Ilmiy tadkikot ishlariga kirishishdan avval, uning metodlarini, 
shakllarini, vositalarini tugri tanlab olish va metodikani ilmiy jixatdan asoslash lozim. 
Fizika va astronomiya ta`limida tahlil va tadqiqot usulllari fanining maksadi- magistrant
talabalarga ilmiy tadqiqotlarning asosiy tushunchalari, ta’riflari, usullari va boskichlari 
xakida nazariy bilimlarni berish, ularni ilmiy tadkikotlarni olib borish metodologiyasi,
eksperimentlarni bajarish usullari, olingan natijalarini ishlab chikish va taxlil etish metodlari, ularni 
rasmiylashtirish va amaliyotga tatbik etish usullari bilan tanishtirishdan iboratdir. Ushbu fanni 
uzlashtirgan talaba da_shshiy_so>shsi„^bu-yina_ ilmiy tadkikot ishlarini bajarish, magistrlik
dissertatsiyasi mavzusi buyicha ilmiy izlanishlarni olib borish metodlarini, tajriba natijalarini 
taxlil kilishni, xulosalar chikarishni, amaliyotga tadbik etishni, urganilayotgan ob’ektning 
matematik modelini tuzishni uzlashtirib ( Asosiy ta’rif va tushunchalar Fan - inson faoliyati soxasi 
bulib, uning vazifasi borlik xakidagi ob’ektiv bilimlarni ishlab chikish va nazariy tomondan 
tizimlashtirish xisoblanadi. Bu soxa kuyidagilarni^ichig^rladi: 
ilmiy tushunchalar, postulatlar va aksiomalar, ilmiy krnunlar, nazariyalar va farazlar, emperik ilmiy 
dalillar, uslublar, usullar va tadkikot yullari tarzidagi uzluksiz rivojlanib boruvchi bilimlar tizimini; 
bilimlarning mazkur tizimlarini yaratish va rivojlantirishga yunaltirilgan insonlarning ilmiy faoliyatini 
va ijodini; 
insonlar ijodini ilmiy mexnat ob’ektlari, vositalari va ilmiy faoliyat sharoitlari bilan ta’minlovchi 
muassasani. 
Fanning asosiy maksadi -xolis dunyoni ya’ni borlshushng nazariy aksini bilish va tabiatga jamiyat 
uchun foydali natijalar olish maksadida ta’sir kursatishdan iboratdir, 
Postulatlar va aksiomalar ilmiy bilishning boshlangich xolati xisoblanadi, ular tizimlashtirishning 
boshlangich shakli bulib, ta’limot, nazariya va x-k. YAarning asosini tashkil kiladi. 
Ta’rif ilmiy bilimni umumlashtirish va tizimlashtirishning oliy shaklidir. U mavjud ob’ektlar, 
jarayonlar va xodisalarni umumlashtirib idroklashga, shuningdek, yangilarini oldindan aytib berishga 
imkon beruvchi tadkikotlarning ilmiy tamoyillari, konunlari va usullarini ifodalaydi. 
Ilmiy bilim tarkibida ilmiy konunlar muxim axamiyatga ega. Ular tabiat, jamiyat va tafakkurdagi eng 
axamiyatli, barkaror va takrorlanuvchi ob’ektiv ichki boglikdiklarni aks ettiradi. Odatda, ilmiy 
konunlar umumiy tushunchalar vakategoriyalar jumlasiga kiradi. Agarda ilmiy natijaga erishishda 
vosita sifatidagi dalil materiallari yetarlicha bulmasa, unda faraz (gipoteza)dan foydalanadi. Faraz 
ilmiy taxmin bulib, tajribada tekshirishni talab etadi va nazariy jixatdan ishonchli ilmiy nazariya 
bulishi uchun asoslanishi lozim. 
Faraz uzining rivojlanish jarayonida uch boskichni bosib utadi: Dalilli materialning tuplanishi. 
Farazning shakllanishi. Amalda sinalishi va tasdiklanishi. SHu tarzda faraz ilmiy nazariyaga aylanadi. 
Oddiy farazda ob’ektning fizik xossalari xakida taxminlar kilinadi, keyin esa uning matematik 
nazariyasi 
beriladi.Faraz ushbu xollarda asosli xisoblanadi: Bilish tamoyillariga zid bulmasa.Avvaldan fanga 
ma’lum bulgan konunlarni e’tiborga olsa, ammo yangilarini ularga yakinlashtirib kurmagan 
bulsa.
Ilgari surilgan barcha omillarni tushuntirib bersa. Uni tekshirish mumkin bulsa. U mumkin kddar 
soddalik asosida kurilgan bulsa, (ya’ni uzida kerak bulmagan elementlarni saklamasa). 
Mantikka zid bulmasa. Ma’lumki, bitta xodisa uchun odatda bir emas, balki bir nechta farazlar ilgari 
suriladi. Ayrim xolarda ularning ba’zilari bir-birini inkor etadi. Bu esa noxush xolat xisoblanmaydi,
chunki turli farazlarning mavjudligi turli soxalar buyicha taxlil kilishni talab kiladi, bu esa ilmiy 
umulashtirish 
jarayonini jiddiy tarzda amalga oshirish uchun zamin yaratadi. Ma’lumki ma’lum bir narsani isbotlab
yoki inkor etib, olim yangilikni kidiradi. Faraz tasdiklanadimi yo'ki yukmi, bunga boglik
bulmagan xolda, u xakikdtni izlanishiga yordam kursatadi. Tugri bulmagan faraz xam foyda 
beradi, chunki uni 
inkor etish jarayonida xakdkatga olib boruvchi yullar torayadi va kiskaradi. Agar faraz tasdiklansa, u 
ilmiy nazariyaga aylanadi. X^ar kanday bilim xam ilmiy bulmaydi. Ilmiy bilim xodisalarning uzaro 
boglanish va sodir bulish konunlarini ochib beradi va ularning kelgusidagi tarakdiyoti xakida bashorat 

---

50 
kiladi. Ilmiy bilimning xakdoniyliga amaliyotda mutlakr tekshirish bilan kafolatlanadi. V Ilmiy 
nazariya deb nazariy bilimlarni tashkil kilishning eng yukori shakliga aytiladi. U ma’lum bir soxadagi 
asosiy goya va gipotezalarni yagona bir tizimga birlashtiradi. 
 
Nazariyaning xakkoniylik mezoni - bu 
amaliyotdir. Tabiat va jamiyatning ob’ektiv konunlarini bilishga asoslangan ilmiy nazariyalar ushbu 
konunlar natijasida kelgusida vujudga keladigan xodisalarni oldindan kura olish imkoniyatini beradi. 
Ilmiy nazariya — bu ma’lum bir xodisalar yigindisini tushuntirib beruvchi va ilgari surilgan barcha 
konuniyatlarni asoslovchi va shu soxada ochilgan konunlarni yagona bir asosga birlashtiruvchi 
bilimlar tizimidir. Masalan: nisbiylik 
nazariyasi, 
kvant 
nazariyasi, 
davlat va xukuk 
nazariyasi 
va x.k. 
Ilmiy nazariyaning asosiy belgilariga kuyidagilar kiradi: Ilmiy nazariya-ma’lum bir predmet yoki juda 
anik va organik tarzda bir-biriga 
boglangan xodisalar guruxi xdkidagi bilimlardir; 
Nazariyaning asosiy belgisi sifatida dalillarning ma’lum yigindisini tushuntirish, uni oddiy 
tarzda tasvirlash emas, balki undagi konuniyatlarning kechishi va rivojlanishini ochib berish 
xisoblanadi; 
Nazariya bashorat kilish kuchiga ega bulishi, jarayonlarning kechishini oldindan aytib berishi kerak; 
Rivojlangan nazariyada uning barcha bosh konuniyatlari yagona bir mukaddimaga birlashtirilishi, 
yagona asosga ega bulishi kerak. 
Nazariya tarkibiga kiruvchi barcha krnuniyatlar asoslanini kerak. 
Ilmiy nazariyaning strukturasi nazariyaning asosidan, uning yakuni xisoblangan 
krnunlardan, nazariyaning asosiy mazmunini ochib beradigan tushunchalardan va ob’ektiv borlik 
tasviri bilan insonlar oldida turgan amaliy vazifalarni birlashtiruvchi goyadan tashkil topadi. 
Metod va metodologiya 
Ixtiyoriy fanning asosi metodelogiyadir. Metodologiya termini orkali faoliyatning metodlari, 
strukturasi, mantikiy shakllanishi va vositalarini urgatuvchi ta’limot tushuniladi. Maxsus-ilmiy va 
falsafiy metodologiyalar mavjud bulib, maxsus -ilmiy metodologiya uz navbatida bir necha pogonaga 
bulinadi: 
umumiy va ilmiy metodologii konsepsiyalar, aloxidagi maxsus fanlar metodologiyasi, tadkikotlar 
metodikasi. 
Kimki metodologiyani yaxshi bilsa, u yoki muammolarni yechish uchun eng makbul tadkikot
metodlarini tanlay oladi, avvalgi tadkikotlarning natijalari asosida yangi ilmiy nazariyani yaratish 
imkoniyatiga ega buladi. Bilish jarayoni bevosita anik va konkret metodlarni talab kiladi, ularning 
yigindisi esa ushbu fanning tadkikot metodikasini tashkil kilib, maxsus-ilmiy metodologiyaning 
ma’lum bir pogonasi xisoblanadi. Ilmiy tadkikot ishlariga kirishishdan avval, uning metodlarini, 
shakllarini, vositalarini tugri tanlab olish va metodikani ilmiy jixatdan asoslash lozim.