Navoiy davlat pedagogika instituti "tasdiqlayman"

Tayanch suz va iboralir:
Zexn, idrok, ishtiyok, otimizm, krnikmaslik, iste’dod, jamoaviy zexn, fonatik, diagnost, 
metodolog, jamoaviy idrok, erudit, Ilmiy matab, individualist. 
Mavzu yuzasidan nazorat savollari:
Olimda jamoaviy faoliyat jarayonida kanday kabiliyatlar shakllanadi? 
1. Zexn va idrokning belgilari. 
2. Ishtiyok xakida tushuncha bering. ZDonikmaslik zexn va idrok belgisi sifatida 
4. Optimiz tushunchasini izoxlang. 
5. Olimlar individual xususiyatlari kanday sinflanadi? 
6. Jamoaviy idrok tushunchasini izoxlang. 
7. Olimlarning sifatini xisobga olishda nimalarga rioya kilish kerak? 
8.Ilmiy maktab tushunchasini izoxlang. 
9. X,akikiy shogird uz ustoziga yetishi uchun nimalarga e’tibor berishi kerak ? 
Tavsiya etilayotgan adyabiyotlar 
Peregudov L.V., Saidov M.X., Alikulov D.Ye. Ilmiy ijod metodologiyasi. — 
Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002. 
2.
 
Ilmiy ijodoyot va ilmiy bilish 
Dalil deb xakikatni tasdiklovchi, inkor etib bulmaydigan narsa xodisalar xakddagi bilimlar 
majmuasiga aytiladi. Dalilning asosan im xususiyati bor:
1.X,ayotiy bulgan real vokealar, xususiyatlar, munosabatlar, boglanish. uzgarishlar, jarayonlarni uzida 
ifoda etadi.
2.X|ak;ikatni isbotlovchi fikrlarni tulakonligini, inkor e bulmasligini, reallikka mosligini karor 
toptiradi.
Tevarak atrofdagi barcha narsa va xodisalarning mavjudligi, barkarorl^ xodisalarga munosabat 
kabi jarayonlar dalillarga suyangan xolda taxlil mushoxada kilinadi, Aslida esa dalil bulishi yoki 
bulmasligi mumkin. Saba shunday narsa va xodisalar borki, ular dalil va isbotni talab kilmaydi, ular 
tasvirlash uchun dalilga murojat kilish shart emas. Ammo, ilmiy ijodtsa da/ zaruriy talab xisoblanadi, u 
fanning ajralmas kismidir, zero fan yan xakikiy bilimlarni berish uchun dalillarga suyanadi. Xdr bir 
ijod namung falsafaning kategoriyalari bulmish — sabab va okibat, imkoniyat va vokeil) mazmun va 
shakl, zaruriyat va tasodif, moxiyat va xodisa bir butun xolda xam kismlar orkali ularning
metodologii xususiyatlaridan foydalanib, xulosalarini chikaradi. Bu xulosalar dalil
tushunchasi orkali amal oshirilganda ijodda mustaxkam zfinni egallaydi, ijod natijasi xatsikat 
aylanadi.
Dalil falsafiy kategoriyadir. Demak, u universal xarakterga ega buli barcha narsa va xodisalarga 
taalluklidir. U xakikatni tuldiruvchidir. Ba’; olimlar dalilni xakikat sinonimidir, deb tushuntiradilar. Bu 
kategoriyal; uzaro yakin bulsalarda, ular turlicha vazifalarni bajaradilar. Avvalo, xakik: tushunchasi 
dalil tushunchasiga nisbatan keng ma’nodagi tushuncha bulib, unyu nisbiyligini kushimcha dalillar 
bilan tuldirish mumkin va xokazo. dalillarning yigindisidir.
Dalilning quyidagi turlari mavjud:
Xdaikiy dalil; Yolgon dalil; Tulik dalil; Tulik bulmagan dalil; Taxminiy dalil; Isbotlanmaydigan dalil; 
Isbotlangan dalil; Ilmiy dalil va boshkalar.
Dalil turlari vokeilikdagi narsa va xodisalarning xarakteridan ke chщadi. Dalil aloxida-aloxida 
olingan narsa va xodisanarni uzida aks ettirg Umumiy dalilning bulishi mumkin emas, dalil - konkret 

---

42 
va anikdir. Masa! xakikiy dalilda ob’ekt tugrisida tula tavsif mujassamlangandir va tav( xakikatga zid 
kelmaydi, balki konun va konuniyatlar asosida vujudga kel buladi. Yolgon dalil esa buning aksi bulib, 
konunlar va konuniyatga moe emas; U fakat insonning tafakkurida aks etadi, xolos. Yolgon dalillar 
shubxali bux ularni bir necha bor tekshirish, aniklash talab etiladi. Yolgon dalillar in tomonidan nojuya 
ish va faoliyatlar jarayonida kullaniladi. Ammo, yel dalillardan voz kechib bulmaydi, ularning foydali 
tomonlarini olib, xayo tatbik etish lozim. Masalan, shunday vokea va narsalar buladiki, ular tugris 
(vaziyatga karab) yolgon dalil aytishga tugri keladi, ya’ni ikkala karama-kar tomonlarni moslashtirish, 
uygunlashtirish uchun vaktincha yolgon dalil, foydalanish mumkin. 
Bu bilan, albatta, yolgon dalillar ilmiy ijodning asosi ekan, degan xul kelib chikmasligi kerak. 
Tulik bulmagan dalillar tugrisida suz yuritga izlanuvchi uz fikrining ilmiyligini isbotlash uchun 
kushimcha dalillar topi: xarakat kiladi. Kushimcha dalillar esa tulik bulmagan dalilni tulik dali 
aylanguncha unga kumaklashadi. Kushimcha dalillar ilmiy ijodda katta axamiya egadir. 
Ilmiy ijodda shunday dalillar xam borki, ularni kayta isbotlashga tu) keladi. Chunki davr utishi 
bilan xar kanday dalil kayta isbotlanishni ta etadi. Bu xolat, ayniksa, ilmiy kashfiyotlarni ochishda 
kuprok kuzda tashlana Isbotlangan dalillardan amaliyotda tugridan tugri foydalaniladi. 
Ilmiy ijod ilmiy dalillar negizida ish yuritadi, faoliyat kursata Ilmiy ijodda dalillarga erishish 
ogir va mashakkatli mexnatni talab eta vakt va sabrlilikni istaydi. 
Dalillarni kulga kiritish bevosita va bilvosita bulishi mumkin. Ikk; jarayon xam zaruriy 
xolatdir. Bevosita dallilarni kulga kiritishda narsa xodisalarning uz xolati, tarakkiyoti, rivojlanishi 
kifoya kiladi. Bilvos] dallilarni kulga kiritishda ma’lum shart-sharoitlar, kushimcha ashelar, tex? 
vositalar, kurgazmali kurollar talab etiladi. Demak, dallilarni kulga kirit sub’ektiv va ob’ektiv shart-
sharoitlarga boglikdir. 
Dalil insonning bilim doirasini kengaytiradi, bilim esa insonsh ajralmas kismidir. 
Moddiy olam oddiy bilim asosi bulgan cheksiz, rang-barang narsa xodisalarning yigindisidan 
iboratdek bulib kurinadi. Ammo oddiy kuzat] asosida xodisalarning moxiyatini bilish mumkin emas.
Agar bilish odl kuzatishdangina iborat bulsa, u vaktda biz xodisalarning konun 
konuniyatlarini aslo bila olmas edik. Shu sababli xam, dalilning asos vazifasi moddiy olamni
bilishda ishtirok etib, u tugrisida inkor E1 bulmaydigan fikrlar tasdigini berishdir. Olam va 
uning konuniyatlari bilish osonlikna kechmaydi. Olamni bilish goyat murakkab jarayondir.U xakik 
ilmiy dalilni, ijodni talab etadi. 
Dalillar farazlarni taxlil kilish uchun xam asosdir. Chunki farazlar xa xakikiy ilm emas. 
Farazlar xam bilishning ma’lum chegarasi bulsa-da, ins farazlarga asoslanib faoliyat kursatmaydi. 
Farazlarning xakikiyt tekshirish, aniklash dalillar yordamida amalga oshadi. Farazlarni xayotishp 
tasdiklash yoki inkor kilish vokeilikning xarakteriga karab tajriba kuzatish, moddellashtirish, mantikiy 
yondoshishlar orkali amalga oshiri Xar bir tadkikot, ma’lumki, farazlarni urtaga tashlash bilan 
boshlanad] farazlar tadkikot negizini tashkil etsa-da, dalilga muxtoj. Ana shu 
r 
orkali tadkikot natijasi 
kurinadi. Ta’kidlash lozimki, nazariyalar dalillar yordamida urtaga tashlanadi va uz navbatida 
isbotlanadi. Nazarv dalilsiz, dalillar nazariyasiz bulishi mumkin emas. Aks xolda nazariyalar i 
miyasidagi muloxazalardan iborat bulib kolaveradi. 
Jamiyatdagi ba’zi muammolar ayrim ijtimoiy- gumanitar fayla dalillarga asoslanadi. Mantikiy 
dalillar xakщatga yakin dalillar Masalan, Uzbekistan Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov mafkuramiz 
xz! fikr yuritganda kuyidagi muxim jarayonlarni ta’kidlaydi: jamiyata mafkurasi, odamlar urtasidagi 
uzaro munosabatlarning ma’no-mazmun belgilab beradi. 
Jarayonlarning shshiy-nazariy asoslarini, ularning yangi-yangi kirralar mukammal ochirib 
berish, ukuvchilarimiz, talabalarimizga, keng jamoatchiln sodda, lunda kilib tushuntirib berish va 
ularni yangi xayoti, zamon talablar javob beradigan jamiyat kurilishining faol va jushkin ishtirokchilar 
aylantirish-xozirgi kunning eng dolzarb vazifalari katoriga kiradi. 
Buning uchun birinchi galda tarakkiyotimizning xar bir yunalishi jamiyatimizdagi siyosiy, 
ijtimoiy-iktisodiy, ma’naviy munosabatlari rivoji xakvda maxsus darsliklar, kullanmalar, ommabop 
adabiyotlar yarat zarur". 

---

43 
Bu vazifalar real imkoniyatlardan kelib chikkan xolda kuyilgan. Mazv vazifa kuprok gumanitar 
soxalarga taalluklidir. Ularni amalga oshirish uch mantikiy dalillar asosida ish yuritib, darsliklar, 
kullanmalar, ommab adabiyotlarning ta’sirchanligiga e’tiborni karatish dolzarbdir. Tasdikd utkazib 
xayotga tatbik etish mumkin bulmagan jamiyat tarakkiyotini fakat izch tushuntirish, ularning xakikat 
ekanligini targib etish yuli bil xayotiyligini ta’minlash mumkin. Tushuntirish natijasida xar bir inson u 
yashayotgan jamiyat yoki davlatning maksadini teran anglaydi va uni amal oshirishga xarakat kiladi. 
Ilmiy tadkikotda dalil tuplash bir kancha usullar orkali amal oshiriladi. Bu usullarga: kuzatish, 
tajriba utkazish, kiyoslash, taxlil va sint kilish, umumlashtirish, formalashtirish, baxs kilish va 
boshkalar kiradi. 
A
!
shu usullar orkali dalillar tuplaganda ob’ekt ob’ektiv xolda tasvirlanad Ob’ektiv 
xolda tuplangan dalil ilmiy ijodda yukori baxolanadi. Ilmi bilimda yoki ilmiy tadkikotda dalshshing 
kuyidagi vazifalarini e’tibor! olishlozim: 
1. Oldingi bilimlar asosida yangi bilimlarni xosil kilish; 
2. Narsa va xodisalar tarakkiyotini tugri aks ettirish; 
3. Ob’ektlarning faoliyatini tugri tavsiflash uchun asos shart ekanligini xisobga olish; 
4. Ob’ektiv vokeilikni tugri tushuntirishdagi ishtirokini e’tirof etish va bopщalar. 
Ilmiy ijodda yukrrida ta’kidlangan dalil turlari ishtirok etishi mumkin. Albatta, ularning 
barchasi xakida tadkikotchi tuda tassavurga ega bulishi, ularni bir-biridan ajratishi zarurdir. Aks xolda, 
dalillar samara bermasligi mumkin. Ilmiy dalillar kudratli kuchga ega. Ular oldindan aytib berishni 
xam ta’minlaydi. Masalan, "Kushlar va xashorotlar, ya’ni xavodan ogir ob’ektlar fazo muxitida 
uchishga krdirligi buyuk mexanik N.Ye.Jukovskiy tomonidan xozirgi zamon termodinamikasining 
negizini tashkil etuvchi kutarma kuch nazariyasining yaratilishiga olib keldi. Barcha eng yangi 
aviatsiya va kosmonavtika vositalari-raketalar, samolyotlar, vertolyotlar, dirijabllarni loyixdlash 
Jukovskiy kashf etgan aerodinamika krnuni asosida amalga oshirildi". 
Ijodiy faoliyat murakkabligi sababli, bu murakkablik dalillar olishda xam namoyon buladi. 
Ta’kidlash lozimki, dalillar mavxum bula olmaydi. X,ar kanday dalil anikdir. Bu aniklik dalillar 
natijasidir. Fanlarda dalillar 
uz 
xolicha kuzga tashlanavermaydi. Ob’ektiv real narsa va xodisalarni 
unlab, yuzlab chigirikdan utkazish natijasida paydo buladi. 
Dalillarni nisbiy xamda mutlak dalillarga bulish yuli bilan farklash kerak, ular bir xil emas. 
Masalan, Uzbekistonning mustakil bulganligi Birlashgan Millatlar Tashkiloti uchun mutlak dalildir. 
Uzbekistonning bozor munosabatlariga utishi, yangi jamiyatning paydo bulishi nisbiydir. Chunki yangi 
jamiyatning paydo bulishi jarayonida bozor munosabatlariga ushshning mazmun moxiyati davr 
talabidan kelib chikib, yangi dalillar bilan tuldirilishi mumkin. Bu jarayonlar ma’lum fanlardagi 
xozirgacha ma’lum bulgan dalillarni tuldiraveradi va tarmokdarni kengaytiradi. 
Dalillar tuplashda uslublarni tugri tanlay bilish katta axamiyatga ega bulib, tugri uslub 
tanlanganda xatolardan xoli bulish mumkin. Anikrogi, ilmiy tadkikotlarning ravnaki va kelajagi uslub 
tanlashda mujassamlashgan. Ilmiy tadkikrtga dalillar xaet baxsh etadi. Natijada fan tarakkiyoti xam 
jadallashadi. Uning tizimida yangi soxalar paydo buladi. 
Dalillar tuplash fan nuktai nazarida cheksizdir. Sababi, bilishning uzi xam cheksizdir. Bu 
cheksizlik olamdagi narsa va xodisalarning bitmas-tuganmasligiga olib boradi. Ana shu tarika dalillar 
tuplash inson faoliyatidan doimiy urin olgan. 
Dalillarni izlash jarayonida yangi dalillarga duch kelinadi. Bu esa uz navbatida, yanada yangi 
dalillarni ochishga imkon yaratadi. shunday ekan, tadkikrt dalillar uzluksizligini takozo etadi. Ushbu 
krnuniyatlar ta’sirida yangi kashfiyotlar paydo buladi. Bu esa ijodiy izlanuvchi tafakkurining yorkin 
faoliyatini keltirib chikaradi. Yangi dalillarni uz doirasida, ya’ni ularni taxlil kilish, uxshashligini 
bilish, aloka va munosabatlarga e’tiborni karatish, foyda va zararni baxolash yuli bilan xayotga tatbik 
etish jarayoni xal etiladi. Ilmiy tadkikotda ilmiy dalillarni tuplashdan maksad undan kundalik xayotda 
izchil foydalaniщtsir. X|ayot, turmush tarzi uchun foydali bulmagan dalillar tuplashdan uzok bulish xar 
bir tadkikotchining muxim vazifasidir. 
Ilmiy tadkщotda dalillar ijodiy izlanuvchining ilmiy olamini yaratad Dalillar ijodkorga 
su v 
va 
xayotdek zarurdir. Tadkikotchi yaratayotgan yangili kashfiyot mantikiy dalillar, farazlar, nazariyalar, 
mantikiy xulosala jarayonida paydo buladi. Natijada eski dalillar inkor etilib yangilari payd buladi. 

---

44 
Demak, ilmiy tadkik,otda ilmiy dalillar niobiy va mutlak, xakikatni karo toptirishda asosiy 
kuroldir. Ilmiy tadkikrtda dalil tuplash izlanuvchida maxorat va mexnatni, izlanuvchanlikni va
sezgirlikni, tadbirkorlik v xushyorlikni, mutlakr soflikni, ob’ektiv xulosa chikarishni talab
etadn Tadkikotchi esdan chikarmasligi lozimki, izlanish natijasida olgan yangiliklar tavsiyalar, 
xulosalar fakat uziniki bulib kolmaydi, balki ular jamiyat mulkip aylanadi. Ushbu jarayonlarni uz 
faoliyatida mujassamlashtirgan shaxslar fa tarixida oz emas. Ular uz dalillarining xakligini isbotlash
yulida uz jonlarini fido etganlar. Bularga misol inkivizatsiya davridagi olimlar (Galiley, Kopernik, 
Jordano Bruno) faoliyatidir. Shunday ekan, dalillar ilmiy ijodning tarkibiy kismlarini tashkil etadi. Bu 
jarayonsiz izlanuvchi faoliyat kursata olmaydi. 
Ilmiy tadkikotlarda dalillarni tasdiklash xam uz-uzidan bulmaydi. Sababi, tadkikotchining 
erishgan dalillari ba’zi boshka izlanuvchilarni shubxaga tushirish mumkin. Bu shubxa izlanuvchini 
sarosimaga olib keladi. Shu sababli, tadkikrtchi uzi erishgan dalilni oxirgi nukta deb bilmasligi kerak. 
Oldindagi karama karshiliklarga ruxan tayyor turish, matonatli b^lish talab etiladi. Dalillar turli 
jarayonlardan muvaffakdyatli utgandan sung, natijasi kurinadi. U uzini amaliyotda tasdiklasa, bu 
dalilning kelajagi porlokdir. 
Ilmiy ijod jarayoni sub’ekt (ega) va ob’ekt (narsa) faoliyatiga boglik,. Sub’ekt va ob’ekt 
dalilning ikki kanotidir. 
Sub’ekt va ob’ekt xam falsafiy kategoriyalardir. Sub’ekt - bu ob’ektiv olamdagi narsa va 
xodisalarning moxiyatini bilish va ularni nisbatan uzgartirishga ta’sir etadigan faoliyat egasidir. Ob’ekt 
- bu sub’ektning izlanish manbai bulib, sub’ektga bilim beradigan vokeilikdir. 
Sub’ekt deganda, kuprok shaxe, inson faoliyati tushuniladi. Shu bilan birga, ilmiy izlanishda 
ishtirok etadigan zamonaviy texnik vositalarni xam, insonning uzini xam sub’ekt katoriga kiritish 
mumkin. Asosiy sub’ekt boshka jonli mavjudotdan uzining amaliy faoliyati bilan fark kiladi. U 
vokeilikni bilibgina kolmaydi, balki uni nisbatan uzgartiradi. Tabiat va jamiyat bilan uzaro mulokrtda 
buladi. Ushbu jarayonda sub’ekt faol, ob’ekt esa passivdir. Xuddi shu faollik insonni sub’ektga 
aylantiradi va sub’ekt tabiiy xamda sun’iy vositalar yordamida tabiat, jamiyat xodisalariga, narsa 
xamda jarayonlarga, ya’ni uz faoliyatining ob’ektiga ta’sirini utkazadi. Bu esa ilmiy dalil tuplashning 
muxim jixatlaridir. Sub’ekt faoliyati xakvda I.Kant, I.G.Fixte. G.Gegellar