Navoiy davlat pedagogika instituti "tasdiqlayman"

2.
 
Ilmiy tadqiqitni olib borish murakkab ijodiy jarayon 
Ilmiy muammo va mavzuni tanlash murakkab masaladir. U bir nechta boskichda uz yechimini 
topadi. 
Muammoviy vaziyatdan kelib chikkan xolda muammo ta’riflanadi va kutilayotgan natija 
belgilanadi. 
Muammmoning dolzarbligi, uning fan va texnikani rivojlantirishdagi axamiyati aniklanadi. 
Muammoning strukturasi tuzilib, undagi mavzular, kichik mavzular, masalalar va ular orasidagi 
boglanish aniklanadi. Natijada, muammo daraxti yasaladi. SHundan sung, tadkikotchi ilmiy mavzuni 
tanlashga kirishadi. _ Ilmiy mavzuga kuyidagi_talablar kuyiladi: 1Jshzu dolzarb bulishi va xozirgi 
paytda tadkikot etishni talab kilishi lozim. 
Ma’lumki, tadkikotlar fundamental va amaliy xarakterda bulishi mumkin. ^ Fundamental
tadkikotlarning dolzarbligini aniklash mezoni mavjud emas, chunki ularning natijasi kelgusida
bulishi SHumkin. SHuning uchun 
fundamental mavzularning dolzarbligi xakidagi fikrlarni yirik olimlar yoki ilmiy jamoa belgilab 
beradi. Amaliy tadkikotlarning dolzarbligi ishlab_chikarishning muayyan tarmogini rivojlanish
darajasi va iktisodiy samaradorlik talablariga kura belgilanadi. 
Mavzu yangi ilmiy masalani yechishga karatilgan bulib, unda albatta ilmiy ^yangilik 
bulishi kerak. ; 'Iktisodiy samaradorlilik va axamiyatlilik darajasi. Bunda amaliy 
tadkikotlar uchun taxminiy iktisodiy samaradorlikning mikdori aniklanadi, fundamental tadkikotlar 
uchun esa ushbu mezon axamiyatlilik mezoni bilan almashtiriladi. 
Mavzu jamoa bajarayotgan ilmiy yunalishga moye tushushi kerak, shundagina ilmiy jamoa 
malakasi va vakolatidan tulsh ravishda foydalanish imkoniyati tugiladi, uni sifatli va yukori nazariy 
darajada bajarilishi uchun zamin 
yaratiladi, bajarilish muddati kamayadi. Joriy etilish mavzuning muxim tavsifi bulib xisoblanadi, 
mavzu tanlashda 
reja asosida muddatda tugatish va joriy etilish imkoniyatlari belgilab olinishi kerak. Buning uchun 
tadkikotchi ishlab chikarishning shu kungi xolati va kelgusidagi talablaridan xabardor bulishi kerak. 
_Mavzuni tanlash jarayonida mamlakatimiz va xorijiy davlatlardagi adabiyot manbalarini urganish, 
ya’ni axborot izlash vazifasi xam bajariladi.
Keyingi yillarda mavzuni tanlashda eksperiment baxolash usuli keng kullanilmokda.
Bu usul buyicha rejalashtirilayotgan mavzu mutaxassis- ekspertlar tomonidan baxolanadi. Xar 
bir ekspert mavzuni tegishli talablar asosida baxolaydi, bunda eng kup ball tuplagan mavzu makbul 
deb topiladi. Ilmiy-texnikaviy axborotni izlash. 
Qanday ilmiy tadkikrt muayyan ilmiy yunalish buyicha ilmiy texnikaviy axborotni izlashdan 
boshlanadi.
Adabiyotni tuplash va taxdil etish uchun ilmiy texnikaviy axborot manbalari bulib kuyidagilar 
xisoblanadi:
_ kitoblar (darsliklar, ukuv kullanmalar, monografiyalar, broshyuralar); davriy matbuot (jurnallar,
byulletenlar, institutlarning ilmiy ishlari, | ilmiy tuplamlar);
me’yoriy xujjatlar (standartlar, andozalar, texnikaviy shartlar, yuriknomalar, (ch me’yoriy jadvallar, 
muvakkdt kursatmalar va b.); /«. katalog va preyskurantlar; patent xujjatlari;
ilmiy tadkikrtlar va tajribaviy konstruktorlik ishlari xakidagi xisobotlar; axborot nashrlari (ITI 
tuplamlari, analitik sharxlar, axborotli varakalar, 
ekspress axborotlar, kurgazmalarning prospektlari 
va b.);
xorijiy ilmiy-texnikaviy adabiyotlarning tarjimasi va asl nusxalari; dissertatsiyalar, avtoreferatlar;
ilmiy-texnikaviy anjumanlar va ishlab chikarish yigilishlarining ilmiy-
texnikaviy materiallari;

---

54 
ikkilamchi xujjatlar (referatov sharxdar, bibliografik kataloglar, referativ A__ jurnallar va b.).
Sanab utilgan xujjatlar ulkan axborot okimini xosil kiladd, uning sur’ati yildan yilga oshib boradi. 
Bunda yukorilama va kuyilama axborot okimi bir-biridan farklanadi.
Axborotning yukorilama okimi ijrochilardan (ITI, oliy ukuv yurtlari, TKB va

boshk.) kayd etuvchi 
idoralarga tomon yunaladi, kuyilama okim esa bibliografik sharxlar, referativ va boshsa ma’lumotlar 
finishida ijrochilarga ularning talabiga kura yunaladi.
Axborot manbalarida yangi ilmiy va ilmiy-texnikaviy ma’lumotlarni keskin sur’atda usib 
borishi munosabati bilan axborotning "eskirishi" kuzatiladi. CHet el tadk,ik,otchilarining 
ma’lumotlariga kura axborot kiymatini pastga tushib ketish jadalligi ya’ni "eskirishi" ruznomalar 
uchun kuniga 10%, jurnallar uchun oyiga 10% va kitoblar uchun yiliga 10%ni tashkil kilar ekan. SHu 
sababdan axborotlarning juda katta okimida anik mavzuning yangi, ilgor yechimlarini topish murakkab 
masala xisoblanadi.
Zarur axborotlarni izlash ijodiy jarayon bulib, shundan uni avtomatlashtirish va shakllantirishning 
murakkabligi kelib chikadi.
Axborotni izlash deganda tanlangan mavzu ustida tadkvdot olib borish maksadida zarur 
xujjatlarni kidirish bu^shcha xarakatlarning yigindisi tushiniladi. Bu jarayon kulda, mexanik ravishda, 
mexanizatsiyalashtirilgan tarzda va avtomatlashtirilgan tarzda amalga oshirilishi mumkin.
Axborotni kulda kidirish oddiy bibliografik kartochkalar, kartotekalar va bosma kursatkichlar 
bz'yicha olib boriladi. Mexanik ravishda axborot tashuvchilar bulib perfokartalar xizmat kiladi. 
Mexanizatsiyalashtirilgan 
tarzda 
axborotni 
kidirishda 
xisob-perforatsiya 
mashinalari, 
avtomatlashtirilgan tarzda kidirishda esa EVM yordamga chikadi. 
Xozirgi zamon universal axborot 
manbai bulib Internetning Global axbs tarmogi, ya’ni Internet xisoblanadi. Ushbu tarmok 
tadkshotchiga turli axbs resurslari uchun yul ochib beradi va kuyidagi savollarga javob topishga yor 
beradi: Avtomatlashtirilgan tartibda kerak bulgan axborot ob’ektini kanday tol 
mumkin? Uni kanday kilib uz kompyuteriga kuchirib utkazish mumkin? Uni kanday dasturli vositalar 
yordamida kabul kilinadigan kilish mumkin? Bu xolda Internetdan foydalanuvchi tarmoklararo 
shlyuzlarning mavjudl!tufayli boshka tarmoklarning axborot reserslariga kirish imkoniyat! 
erishadi. Internetning axborot resursi deb doimiy yangilanish xolatida mavjud bulg axborot 
texnologiyalari va ma’lumot bazalarining yigindisiga aytiladi. 
Ushbu yig`indaga quyidagilar kuyidagilar kiradi: 
FTR fayl arxivlarining tizimi 
WWW ma’lumot bazalari 
Gopher ma’lumot bazalari 
WAIS m’lumot bazalari va boshkalar. 
FTR fayl arxivlarining tizimi keyingi 10-15 yil davomida yigilga ma’lumotlarning 
kengaytirilgan omborini tashkil Lshadi. Uning xizmatida xar bir tadkikotchi unga kerak bulgan 
ma’lumotlardan nusxa olish yuli bila foydalanishi mumkin. . gipermatnli axborot tarmogi (Butun 
dunyo urgamchi ini kupgina Internet axborot arxivlariga kulay yul topib beradi. Ushbu
texnologiyaning kupgina interfeyslari zarur materiallarsh manipulyatorning tugmasini kerak 
suz yoki grafik tasvir soxasida bosib tanlat imkoniyatini 
yaratadi.WWWning 
boshka kidiruv 
vositalaridan ijobiy farq uning kup funksionalligi xisoblanadi, bunda bir betning uzida bir vaktning 
uzida matn va tasvirni kurish, ovozni eshitish, animatsiyani kuzatish mumkin. - Gopher taksimlangan
axborot tizimi interfeysining asosida iyerarxik katologlar goyasi yotadi. U sodda va yetarli 
darajada ishonchli va ximoyalangan tizim xisoblanadi.
WAIS taksimlangan axborotni izlash tizimining asosiga kalitli suzlardan foydalanrb, mantikiy 
savollarni berish orkali axborotni kidirish usuli kiritilgan. Bunda tadkikotchi WAISning barcha 
serverlarini zarur xujjatlar 
buyicha karab chikishi mumkin. Axborotni samarali tarzda uzlashtirish ya’ni urganish, eslab kolish va 
taxlil 

---

55 
etish uchun bir kdgor shartlar bajarilishi zarur: maksadni aniklab olish. Ushbu psixologik omil 
fikrlashni faollashtiradi, ukilayotgan materialni anik tushunishga va kabul kilishga yordam beradi. 
ilxomlanish, ruxlanish. Bu xolat ijodiy yondoshishning asosini tashkil kiladi, axborotni uzlashtirish 
samarasini oshiradi. dikkat e’tiborni bir joyga karatish. Ushbu xolat ayniksa yangi, kiyin va murakkab 
matnni ukish jarayonida asosiy shart xisoblanadi. Materialni tulik uzlashtirishi uchun uni kayta-kayta 
ukdshga tugri keladi. 
tugri ish rejimini yaratish. 1-2 soatli akliy ishdan sung 5-7 minutli tanaffus uyushtirish tavsiya
etiladi, bunda jismoniy mapshlar, chukur nafas olish markaziy asab sistemasini ragbatlantirib, 
ishlash kobiliyatini oshiradi. Ilmiy-texnik axborotni uzlashtirishda ma’lumotlar kuchirmalar, 
annotatsiyalar va matnlar shaklida yigiladi.