Navoiy davlat pedagogika instituti "tasdiqlayman"

nazariyasi, 
kvant 
nazariyasi, 
davlat va xukuk 
nazariyasi 
va x.k. 
Ilmiy nazariyaning asosiy belgilariga kuyidagilar kiradi: Ilmiy nazariya-ma’lum bir predmet yoki juda 
anik va organik tarzda bir-biriga 

---

52 
boglangan xodisalar guruxi xdkidagi bilimlardir; 
Nazariyaning asosiy belgisi sifatida dalillarning ma’lum yigindisini tushuntirish, uni oddiy 
tarzda tasvirlash emas, balki undagi konuniyatlarning kechishi va rivojlanishini ochib berish 
xisoblanadi; 
Nazariya bashorat kilish kuchiga ega bulishi, jarayonlarning kechishini oldindan aytib berishi kerak; 
Rivojlangan nazariyada uning barcha bosh konuniyatlari yagona bir mukaddimaga birlashtirilishi, 
yagona asosga ega bulishi kerak. 
Nazariya tarkibiga kiruvchi barcha krnuniyatlar asoslanini kerak. 
Ilmiy nazariyaning strukturasi nazariyaning asosidan, uning yakuni xisoblangan 
krnunlardan, nazariyaning asosiy mazmunini ochib beradigan tushunchalardan va ob’ektiv borlik 
tasviri bilan insonlar oldida turgan amaliy vazifalarni birlashtiruvchi goyadan tashkil topadi. 
Metod va metodologiya 
Ixtiyoriy fanning asosi metodelogiyadir. Metodologiya termini orkali faoliyatning metodlari, 
strukturasi, mantikiy shakllanishi va vositalarini urgatuvchi ta’limot tushuniladi. Maxsus-ilmiy va 
falsafiy metodologiyalar mavjud bulib, maxsus -ilmiy metodologiya uz navbatida bir necha pogonaga 
bulinadi: 
umumiy va ilmiy metodologii konsepsiyalar, aloxidagi maxsus fanlar metodologiyasi, tadkikotlar 
metodikasi. 
Kimki metodologiyani yaxshi bilsa, u yoki muammolarni yechish uchun eng makbul tadkikot
metodlarini tanlay oladi, avvalgi tadkikotlarning natijalari asosida yangi ilmiy nazariyani yaratish 
imkoniyatiga ega buladi. Bilish jarayoni bevosita anik va konkret metodlarni talab kiladi, ularning 
yigindisi esa ushbu fanning tadkikot metodikasini tashkil kilib, maxsus-ilmiy metodologiyaning 
ma’lum bir pogonasi xisoblanadi. Ilmiy tadkikot ishlariga kirishishdan avval, uning metodlarini, 
shakllarini, vositalarini tugri tanlab olish va metodikani ilmiy jixatdan asoslash lozim. 
Ilmiy tadqiqotlar bilishning ilmiy tamoyillari yordamida konkret ob’ektni urganish maksadida olib 
boriladi. Ushbu soxdda ilmiy yunalish, ilmiy muammo va ilmiy mavzu kabi tushunchalar mavjud. 
Ilmiy tadkikot ishlariga kirishishdan oldin uning metodlarini, shakllarini, vositalarini tugri tanlab olish 
va metodikani ilmiy asoslash lozim. Ilmiy tadkikotlar muammoni yuzaga chikarish, mavzuni tanlash 
va ma’lum bulgan ma’lumotlarni ob’ektiv taxlili uchun axborotni izlashdan boshlanadi. Axborotni 
izlashdan sung ilmiy izlanishlarga utiladi, ya’ni ilmiy ijodga kirishiladi. Bunda shaxsning evristik 
faolligi yangi nazariyani yaratishga olib keladi. 
Ilmiy tadkikot — fanning mavjudlik shaklidir. Fanning rivojlanishi dalillarni yigish, urganish va 
tizimlashtirish, mantikan tekis ilmiy konunni yaratish maksadida ayrim va aloxdsa konuniyatlarni 
umumlashtirish va ochib berishdan boshlanadi. Bilishning aloxida pogonalarining dialektikasi tadkikot 
faoliyatining turli shakllarini taxmin kiladi. Ular esa shartli ravishda axborotli va ilmiy izlanishlarga 
bulinadi. Ushbu shakllarga ilmiy bilishning ikki darajasi ya’ni emperik va nazariy darajasi moye 
keladi. 
f*.Emperik 
daraja 6oskichida_ma’lumotlar tuplanadi, nazashy_daraja boskichida ular ilmiy 
nazariyaga sintez kilinadi. 
Ilmiy_yunalish deb, fanning muayyan tarmogida jamoaviy tarzda bajariladigan yirik fundamental, 
nazariy va amaliy masalalarni xal etishga bagishlangan ilmiy tadkikot .soxasiga aytiladi. Ilmiy
yunalish kompleks muammolar, mavzular va masalalar kabi tizilmaviy birliklarga ega. ^Ilmiy 
muammo va Ilmiy mavzu. 
Ilmiy bilish muammoni xal kilish bilan boglikdir. Muammolarning bulmasligi tadkikotlarning tuxtab 
krlishi va fanning bir joyda kotib Kolishiga olib kelgan bular edi. 
Muammo deb, tadkikot etishni talab etadigan murakkab ilmiy masalaga aytiladi. Muammo eski 
bilimlar bilan emperik va nazariy tadkikotlar asosida topilgan yangi bilimlar orasida ziddiyat paydo 
bulganda vujudga keladi, ya’ni u muammoviy vaziyatning natijasidir. 
Kompleks muammolar deb, bir ilmiy yunalishdagi bir kancha yirik masalalarni uz ichiga 
oluvchi muammolar majmuasiga aytiladi. Ilmiy mavzu deb, tadkikot etishni talab kiluvchi
muammolarning muayyan amrab oluvchi ilmiy masalaga aytiladi. U muammoning anik bir soxasiga 

---

53 
karashli ancha mayda ilmiy masallarga asoslanadi, unda kuyilgan masalani xal etishda muayyan 
tadkikot vazifasi yechiladi. Masalan, yangi materialni yoki yangi konstruksiyani yaratish, anik 
maxsulot ishlab chikarish uchun ilgor texnologiyani ishlab chikish va xakozo.