Navoiy davlat pedagogika instituti «Tasdiqlayman»

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Jadidchilik harakatining mohiyati.
   
2. 
   Mustamlakachilik siyosatining maqsadini tushuntiring.
   
3. 
   Nima uchun mustamlakachilar xalqni tarixidan, ma’naviyatidan mahrum qilishga intilish sabablarini izohlang.
   
4. 
   Chor Rossiyasining O‘rta Osiyoda olib borgan mustamlakachilik siyosatining oqibatlari haqida nimalarni bilasiz?
   
5. 
   Sho‘rolar davrida islom diniga, diniy qadriyatlarga qanday munosabat ko‘rsatilgan?
   
6. 
   Sho‘rolar davrida tariximizga, madaniyatimizga, boy ma’naviy merosimizga qanday munosabat ko‘rsatilgan?
   
7. 
   Ruslashtirish siyosatining mohiyati va oqibatlarini tushuntiring.
   
8. 
   Mustaqillik uchun, ma’naviy qadriyatlarimizni tiklash uchun xalqimiz olib borgan kurash haqida nimalarni bilasiz?
   

11-Mavzu: Mustaqillik davri ma’naviyati.
Reja:
1.Mustaqillik uchun bevosita kurashining (1989-1991) o‘z tiliga davlat tili maqomi berishdan boshlanishi.
2.Milliy ma’naviy tiklanish, mustaqillikni mustahkamlashga kirishish.
3.Kommunistik mafkuraning dogmatik, totalitaristik mezonlaridan, prinsiplari va g‘oyalaridan voz kechilishi.
4.Mafkuraviy plyuralizmning konstitusiyada mustahkamlanishi. Madaniy merosga munosabatning o‘zgarishi

Tayanch konspekt: Milliy g’oya, mafkura, ma’naviyat, milliy ma’naviyat nazariyasi, umummetodologik asos, ko’p qutbli dunyo, ikki qutbli dunyo, inson – dunyo mehvari, ijtimoiy maxluq, ma’naviy hayot, mustaqillikning oliy maqsadi, elni Vatan manfaati birlashtiradi, uzoq va yaqin tarix, umumbashariy ruh, imon, e’tiqod, riyozat, mehr, moddiy mavjudot.

Milliy g’oya - millatning yetakchi maqsadi, “xalqni, millatni birlashtiruvchi, yo’lga boshlovchi bamisoli bir bayroq”. Bu maqsadning aniq ifodasini Birinchi birinchi Prezident I.A.Karimov 2000 yil 8 iyundagi “Fidokor”gazetasi muxbiri bilan suhbatida shunday bayon qiladi:

“Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan yangilanish va taraqqiyot siyosatining strategik maqsadi - huquqiy demokratik davlat va bozor iqtisodiyotiga asoslangan fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iborat.
Yurtimizda istiqomat qiluvchi barcha insonlar uchun millati, tili va dinidan qat'i nazar, munosib hayot sharoiti yaratib berish, rivojlangan demokratik mamlakatlardagi kafolatlanadigan turmush darajasi va erkinliklarni ta'minlash. Va shu asosda O’zbekistonning jahon hamjamiyatida, munosib o’rin egallashiga erishish”. Buning uchun siyosat sohasida, iqtisodiy va ma'naviy yo’nalishlarda nimalar qilish lozim ekanligi to’g’risida ham o’sha suhbatda batafsil javoblar berilgan.
2008 yili nashr etilgan “Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch” nomli asarining “Mustaqillik - ma'naviy tiklanish va yuksalish”deb atalgan ikkinchi bobida Prezident Islom Karimov milliy g’oyaning yanada mukammal ta'rifini beradi:
“Milliy g’oya deganda, ajdodlardan avlodlarga o’tib, asrlar davomida e'zozlab kelinayotgan, shu yurtda yashayotgan har bir inson va butun xalqning qalbida chuqur ildiz otib, uning ma'naviy ehtiyoji va hayot talabiga aylanib ketgan, ta'bir joiz bo’lsa, har qaysi millatning eng ezgu orzu-intilish va umid-maqsadlarini o’zimizga tasavvur qiladigan bo’lsak, o’ylaymanki, bunday keng ma'noli tushunchaning mazmun-mohiyatini ifoda qilgan bo’lamiz.”
Darhaqiqat, milliy g’oya 130 yillik asoratdan qutulib, mustaqillikning oydin yo’liga chiqib olgan, hayotida erkinlik sari tub o’zgarishlarni dadil amalga oshirayotgan millatning bosh maqsadi, intilishi. Uni Yurtboshimiz istiqlolning dastlabki yillaridayoq bir jumlada yorqin ifodalab bergan edi: “Mustaqillikning oliy maqsadi - o’zbek xalqining izzatini joyiga qo’yish” Bu - o’z izzati va qadrini bilgan millat o’zini ham xo’rlatib qo’ymaydi, o’zgalarning ham hurmatini joyiga qo’yadi, degani. O’zbek doim jahon sahnasida o’zining salmoqli mavqyeiga ega bo’lib kelgan xalq. Jahon tarixini xolis varaqlagan odam bunga amin bo’ladi. Ayni shu sababdan elimiz bag’rikengligi bilan mashhur. Amu va Sir oralig’ida doimo turli elat, turli e'tiqod vakillari inoq-ittifoq yashab kelishgan. Agar urushgan bo’lsa, sulolalar urushgan, aka-ukalar taxt talashgan, xalqlar yoki millatlar emas. Ajdodlarimiz qo’shni xalqlar madaniyatiga, turmush tarziga e'tibor bilan qaragan, o’zlaridan meros qoldirgan o’lmas ma'naviy obidalarni turli tillarda yaratishgan. “O’z kuchiga ishongan xalqning bag’ri keng bo’ladi”, deydi Prezident.
Milliy mafkura millatning fikr maydoni, uning asriy orzulari, kelajak rejalarining munazzam bir ifodasidir. Ma'naviyatimiz an'analaridan kelib chiqib, tushunib yetishimiz lozimki, biz ishlatadigan “mafkura” so’zi sovet davri targ’ibotchilarining tilidan tushmay kelgan “ideologiya” tushunchasining ayniy tarjimasi emas. Mafkura - fikr maydoni, uni xoh tor qolip qilib oling, xoh jahon sivilizatsiyasi va milliy ma'naviyatimiz qadriyatlarini uyg’unlashtiruvchi keng tafakkur olami sifatida yondoshing. Albatta, har bir ijtimoiy toifaning, siyosiy harakatning, guruhning o’z mafkurasi bo’lishi mumkin. Bu tabiiy holat. Ammo millat mafkurasi uning tarkibiga kiruvchi barcha toifalar va guruhlarning maqsad yo’nalishi, tafakkuridagi eng umumiy tomonlarni birlashtiradi. Uning ahamiyati ham shunda. Elni Vatan manfaati birlashtiradi, degan qutlug’ ibora bor. Milliy istiqlol mafkurasi bizga el-yurtimiz, Vatanimiz oldidagi fuqarolik burchimizni teran anglab yetishimizga yordam beradi, yosh avlodning har bir vakilini haqiqiy millat farzandi bo’lib ulg’ayishiga ko’maklashadi. Milliy istiqlol mafkurasi qonun moddasi kuchi bilan emas, ma'naviy kamolot orqali erishiladigan hidoyat yo’lidir.
Mustaqillikning ikkinchi yilida asosiy qonunimiz qabul qilindi. Uning ikkinchi bobi 12-moddasida “O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi. Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o’rnatilishi mumkin emas,“ deb yozib qo’yilgan. Yetmish yil totalitarizm jabrini tortgan xalqimiz bu qoidaning qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini yaxshi tushunadi. “Uzoq va yaqin tarixdan yaxshi ma'lumki,- deb ta'kid etadi Prezident,- biron mamlakatda, biron davlatda yakkayu yagona g’oya yoki mafkura hukmronlik qilar ekan, bu jamiyat, bu davlat, albatta inqirozga yuz tutadi.” Chunki hayot doimo o’zgarishda, rivojlanishda. Inson tafakkuri, uning intilishlari, oldiga qo’ygan maqsadlari ham doimo o’zgarib, takomillashib boradi. Shu sababli unga harqanday g’oyaviy, mafkuraviy tazyiq o’tkazishga urinish aks ta'sir ko’rsatishi, noxush oqibatlarga olib kelishi tabiiy. Qolaversa, jamiyatning rivojlanish jarayoni ham undagi yetakchi tamoyillarning vaqti-vaqti bilan yangilanib, o’zgacha ma'no, o’zgacha tarkiblar hosil qilib turishini taqozo qiladi. Undagi ijtimoiy toifalarning mavqyei va ahamiyati ham turli davrlarda turli holatda bo’ladi. Shunga muvofiq siyosiy kuchlar nisbati ham muayyan o’zgarishlarga uchrashi mumkin. Shunday ekan, hech qaysi mafkura, jumladan, xatto milliy mafkura ham hayotiy ehtiyojlardan uzoqlashib, qotib qolgan aqida holiga tushmasligi uchun “davlat mafkurasi maqomiga ko’tarilmasligi, aylanmasligi kerak”.
“Milliy istiqlol mafkurasi xalqimizga xos bo’lgan eng muqaddas tuyg’u va tushunchalarning mujassam ifodasi bo’lishi kerak”, - deydi Prezident. Milliy mafkurani o’zlashtirish, bir tomondan, tafakkurimizning milliy ma'naviyatimiz ildizlaridan muntazam oziqlanib, quvvat olib turishi bilan bog’liq. Ikkinchi tomondan, jahon madaniyati samaralaridan bahramand bo’lmagan, zamon ruhini his qilmagan odam hech qachon milliy mafkuraning mohiyatini yaxshi anglab yeta olmaydi. Chunki odam o’z qudratini to’g’ri belgilashi uchun maydonga chiqib, mardlar bilan kuch sinashi kerak. Shu ikki jihatning uyg’unligiga erishish milliy mafkurani har bir inson ruhida voqyean shakllantirish bo’ladi. Asli milliy mafkura yo’q joydan sun'iy hosil qilinmaydi, allaqanday kabinetlarda o’tirib to’qib chiqarilmaydi. Bu haqiqatni Birinchi Prezident O’zbekiston respublikasi Fanlar Akademiyasi umumiy yig’ilishida 1994 yil yozida so’zlagan nutqidayoq batafsil tushuntirib bergan edi. Unda islomiy qadriyatlar, ma'naviy meros, xususan, Sharq falsafasini teran o’rganish haqida so’zlab, Yurtboshimiz yaqin o’tmishdagi qaramlik mafkurasidan xalos bo’lish uchun “o’zimizning asrlar sinovidan o’tgan, ulug’ ajdodlarimiz bizga qoldirgan milliy mafkura va tafakkurimizni tiklash, uni zamonaviy umumbashariy ruh bilan boyitish vazifamiz” ekanligini ta'kidlagan edi.
Keyinchalik 2000 yil 6 aprelda Oqsaroy qarorgohidagi suhbat asnosida bu haqda mukammal ta'rif shakllandi. Prezident unda yuqoridagi fikrni batafsil ifodalab aytdiki, "milliy mafkuramiz xalqimizning azaliy an'analariga, udumlariga, tiliga, diniga, ruhiyatiga, bir so’z bilan aytganda, o’z milliy qadriyatlarimiz, xalqimizning dunyoqarash va tafakkuriga asoslanib, shu bilan birga, zamonaviy, umumbashariy, umuminsoniy yutuqlardan oziqlangan, ularni o’ziga qamrab olgan holda, yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq manfaati, uning farovonligi yo’lida xizmat qilmog’i darkor.”
Milliy mafkuraning ma'naviyatga nisbati qanday? Bu nisbatni to’g’ri aniqlash uchun yana bir narsani e'tiborga olish lozim bo’ladi. Mustaqilligimizning uch asosiy jihati mavjud. Siyosiy mustaqillik, iqtisodiy mustaqillik, ma'naviy mustaqillik. Bularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Ammo har birining o’ziga xos masalalari ham bor. Biz ularni keyinroq yana batafsil ko’zdan kechiramiz. Hozircha ta'kidlash o’rinliki, siyosat, iqtisod va ma'naviyat sohalarida bizning bugungacha erishgan yutuqlarimiz darajasi barobar emas. Undan tashqari har bir sohaning mohiyatidan kelib chiqsak, milliylik unsurining salmog’ida ham farq bor. Demak, dunyo xalqlari tajribasidan biz o’rganishimiz, balki bevosita o’zlashtirishimiz kerak bo’lgan narsalar turli yo’nalishda turlicha miqyosda bo’lishi tabiiydir. Shunday ekan, milliy mafkuramiz tizimini faqat yoki asosan ma'naviy merosimizda mavjud qadriyatlarga bog’lab qo’yish voqyelik talablariga to’liq javob berishi qiyin. Chunki mafkuramiz, ya'ni kelajak rejalarimizni belgilovchi va aniqlashtiruvchi maqsad yo’nalishlarimiz tizimida yuqorida sanab o’tilgan har uch yo’nalish: siyosat, iqtisod va ma'naviyat sohasiga oid muammolar barchasi o’zaro uyg’unlikda qamrab olinadi. Ma'naviyat shular ichida faqat bir yo’nalishdir. Albatta, juda muhim yo’nalish, asli ma'naviyat masalalarini yechmay turib, na iqtisodiy, na siyosiy vazifalarimizni tugal hal qilib bo’lmaydi; ammo baribir uch yo’nalishning biri, xolos. Iqtisod yoki siyosat sohalaridagi dolzarb yumushlarni ham hech qachon, xalq ma'naviyatini talab darajasida yuksaltirib olib keyin amalga oshiramiz, deb orqaga tashlab bo’lmaydi. Bu sohalar bir-biri bilan oldin-keyin emas, bir paytning o’zida, teng rivojlantirilib boriladigan sohalardir.
O'zbekistonning birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida vamilliy ma`naviyatimiz an`analarida “ko`p qutbli dunyo” nazariyasi va uning bugungi kunimiz uchun ahamiyati.