Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Tayanch tushunchalar:
Tsin sulolasining hukumronligi. Davlat tuzumi. Yerga egalik qilishning 
shakllari. Maxfiy jamiyatlar va diniy sektalar. «Oq nilufar jamiyati»ning 
faoliyati. Lin Szesyuy. Birinchi afyun urushi. Nankin shartnomasi. Taypin-tyango. 
Xun Syutsyuan. Taypinlarning ijtimoiy, iqtisodiy va diniy siyosati. Qo'zgolonning 
bosqichlari. Ikkinchi afyun urushi. Tyantszin sulh shartnomalari. Aygun 
shartnomasi. Pekin konventsiyasi. Taypinlar qo'zg'olonining bostirilishi va uning 
oqibatlari.Xitoyning yarim mustamlakaga aylantirilishi. Kompradorlar. Muxolif 
jamiyatlar. Ixetuanchilar. Tsin hukumati. Sinxay inqilobi. Sun Yat Sen. Yuan 
Shi Kay. Gomindan. Xitoyga interventsiya. AQShning «ochiq eshiklar» siyosati. 
Xorijiy davlatlarning Xitoyga bo'lgan munosabatlari. 
XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning oxirilarida Xitoyning ijtimoiy 
iqtisodiy va siyosiy ahvoli
XVII asrning 20-30 yillarida Shimoliy Xitoyda qudratli dehqonlar urushi 
boshlanib u 15 yildan ko'proq vaqt davom etdi. 1644 yilda imperiya poytaxti Pekin 
qo'zg'olonchilartomonidan olinib, Min sulolasi taxtdan ag’darildi. Natijada 
Xitoyning shimoliy va markaziy viloyatlarida feodallar yer mulklaridan, 
imtiyozlaridan mahrum qilinib, ularning ko'pchiligi qirg’in qilingan. Ana shunday 
bir vaqtda Xitoy feodallari manjurknyazlariga yordam so'rab murojaat 
qiidilar.Lyaodun yarim orolining shimoliy qismida yashagan manjur qabilalari 
Min imperiyasining vassali edilar. 1644 yilda Xitoy armiyasining qo'mondoni 
U Sanguy manjurlarga vassal tushib, ularga buysunganligini ma'lum qilgach, 
manjur qo'shinlari Pekinni egallab, Xitoyda manjurlarning Sin sulolasi (1644-
1911) hukumronligiga asos soldilar.Manjur bosqinidan so'ng Xitoyning ijtimoiy 

---

119 
iqtisodiy tuzumida sezilarli o'zgarishlar yo'z bermadi, Xitoy avvalgidek agrar 
mamlakat bo'lib qolaverdi. Min sulolasining hukumronligidagi kabi Xitoyda 
ishlov beriladigan yerlar amaldorlar va fuqaro yerlari kabi 2 ta toifaga bo'lingan. 
Fuqaro yerlari ishlov beriladigan yerlarning 3\4 qismini tashkil etgan.Xitoy 
qishlog'ining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti asosini o'zaro qarindoshchilik aloqalari 
bilan bog'langan, yerga jamoa bo'lib egalik qiladigan qishloq jamoalari tashkil 
etadi. Bundan tashqari jamoada alohida individual tarzda yerga egalik qilish ham 
mavjud bo'liboldingisidan farqli holda bu yerlarni sotish yoki ijaraga berish 
mumkin bo'igan.Qishloqni ekspulatatsiya qilishning asosiy ko'rinishi ijara 
chorakorlik bo'lib, ijara haqi hosilning 30% - 70% miqdorida olingan. Yerlarning bir 
qismi imperatorga, uning yaqin qarindoshlariga, manjur aslzodalari va zobitlariga 
tegishli bo'lgan. Davlat yer egaligining bir turi chegaradagi harbiy punktlarga 
tegishli bo'lib, ulardan keladigan daromad harbiy garnizonlar ta'minotiga 
sarflangan.Xitoy o'zining siyosiy tuzumiga ko'ra mustabid tizimiga asoslangan 
bo'lib, yakka hukmdor bog'dixon cheklanmagan hokimiyatga ega bo'lgan. 
Imperatorning qonun chiqaruvchi hokimiyati imperator kotibiyati va harbiy 
kengashidan iborat ikkita maslahat organidan iborat bo'igan. Mamlakat ma'muriy 
jihatdan 18 ta provintsiyalarga bo'lingan va ularni gubyernatorlar boshqargan. 
Har bir provintsiyada 10 tadan viloyatlar bo’lib, viloyatlarda esa 1,5 mingga 
yaqin uyezdlar bo'lgan. XVIII asrning oxirlarida Xitoyning mazkur 18 ta 
provinsiyalarida 300 mln. ga yaqin aholi yashagan.Sin hukumati 1755-1757 yiilarda 
Xitoyning shimoli-g'arbidagi Jung'or va 1757-1759 yillarda esa qoshg'ar xonliklarini 
bosib oldi. 1768-1769 yiilarda juda katta harbiy yuqotishlar evaziga Birmada, 
1788-1789 yillarda Vetnamda Xitoy hukmronligi o'rnatildi. Bosqinchilik 
yurushlari natijasida XVIII asrning oxirlariga kelib, Xitoy territoriyasi ancha 
kengaydi. Biroq harbiy yurushlarni uyushtirish bosib olingan yerlarda 
qo'zg'olonlarni bostirish hukumatdan katta harajatlarni talab qildi. Natijada yangi 
soliqlar joriy qilindi eskilarining miqdori oshirildi.Xitoy aholisi juda tez ko'payib 
bordi va XIX asr o'rtalariga kelib mamlakat aholisining soni 400 mlnga.yetdi. 
Natijada aholining turmush darajasi yomonlashib, joylarda isyon, qo'zg'olon 
ko'rinishidagi hukumatga qarshi xalqning norozilik harakatlari avj oldi.