Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

 Fransiyaning tashqi siyosati va ijtimoiy harakat 
Bu davrga kelib Fransiyaning tashqi siyosati ancha zaiflashdi. Uning oldingi 
hukmronligiga barham berildi. Germaniyaning 1877-yiliFransiya hujumga
tayyorlanayotibdi, degan ig’vosi natijasida yana «urush xavfi» paydo 
bo’ldi.1879 yilda Avstriya-Vengriya – Germaniya ittifoqini tuzilishi natijasida 

---

67 
Fransiyaning tashqi siyosati mustamlakalar zabt etish va Germaniya bilan 
hamkorlik qilishga qaratilgandi. 1881 yili hukumat o’z moliyaviy guruhlari 
manfaatlarini ko’zlab Tunisga harbiyekspedisiya uyushtirdi. 1881 yil 12
mayda Bordo shahrida tuzilgan «shartnoma»ga muvofiq, Fransiya Tunis ustidan 
o’z protektoratini o’rnatdi. Tunisning bosib olinishi mahalliy qabilalarning 
qo’zg’olon ko’tarishiga sabab bo’ldi, bunday qo’zg’olon Jazoirda ham bo’lib o’tdi. 
(Protektorat-lotincha «homiy». Mustamlaka, qaramligi shakllaridan biri. 1- davlat 
2- siga xalqaro shartnoma asosida ichki va tashqi siyosatni belgilash, xalqaro 
huquqi doirasini belgilaydi.) Bismarkning Fransiya Tunisni zabt qilishga undab 
kelgan mo’ljali to’g’ri chiqdi, anneksiya natijasida Fransiya bilan Italiya 
o’rtasidagi munosabatlar birdaniga yomonlashib ketdi. 1882 yilda Italiya, 
Germaniya va Avstriya-Vengriya bilan ittifoq tuzdi. Misr va Markaziy Afrikada
Angliya bilan raqobatlashishi natijasida Fransiya xalqaro maydonda 
yakkalanib Fransiya hukmron doiralari 80-yillar boshidan qattiq turib o’tkazib
kelayotgan mustamlakalarni zabt qilish siyosati tasodifiy emas edi.
Mustamlakachilik ekspansiyasining kuchayishi Fransiyada sanoatni
rivojlantirish sur‘atlarining sekinligi va moliya kapitalining tez rivojlanib 
borayotganligi bilan bog’liq edi.Mustamlakachilik agressiyasi. Fransiya 1883-
yilda juda noqulay tashqi siyosiy vaziyatda Shimoliy Vetnamni(Tonkin) bosib 
olish uchun yangi mustamlakachilik urushini boshlab yubordi. Bundan ba‘zi
bir moliya guruhlari va ular bilan bog’liq bo’lganrespublikachilar, 
shu jumladan, Bosh vazir Jyul Ferrining o’zi ham manfaatdor edi. Tonkindagi 
harakatlar fransuzlar uchun noqulay sharoitda olib borildi, tropik kasalliklardan 
ko’plab askarlar halok bo’ldi. Mustamlakachilik ekspedisiyasi Xitoyga qarshi 
urushga aylanib ketdi. 1885 yil martida Long-Song yonida fransuz qo’shinlari 
uchrashdilar. 1891 yidda Gveniya, 1892 yilda Dagomeya, 1894-1896 yillarda 
Madagaskar bosib olindi.«Mo’‘tadil» respublikachilarning mustamlakachilik 
siyosatini radikallar juda qattiq tanqid ostiga oldilar. Radikallar, ayniqsa, ularning 
boshlig’i J.Klemanso «Mo’‘tadil» respublikachilarni ularning mustamlakachilik 
siyosati Fransiyaning Yevropadagi mavqeini zaiflashtirdi va Bismark «tegirmoniga 
suv qo’ydi» deb ayblab, mamlakatdagi o’z ta‘sirlarini kuchaytirib oldilar. 
Fransiya - Rossiya ittifoqi. 1881 yilda Tunisning bosib olinishi natijasida 
Fransiya-Italiya o’rtasida nizo kelib chiqdi. Italiya Tunisni Fransiyadan tortib olish 
maqsadida 1882 yili Avstriya-Vengriya va Germaniya ittifoqiga kirib, agressiv 
«Uchlar ittifoqi»ni to’ldirdi.Germaniya Fransiya siyosiy jihatdan yakkalanib 
qolganidan foydalanib «Uchinchi respublika»ga qarshi yangi urush boshlashga 
tayyor edi. Rossiyaning Fransiyani qo’llab-quvvatlashi uni urush xavfidan qutqarib 
qoldi. Buning evaziga pulga muxtoj chor Rossiyasi fransuz kapitalini ola boshladi. 
Bu vaqtda Fransiya bilan Rossiya manfaatlarining birligi, mustamlaka bosib 
olishda Angliya bilan raqobati ularni yaqinlashtirdi. Aytish kerakki, 1879-1883 
yillarda tuzilgan va Germaniya boshchilik qilayotgan «Uchlar ittifoqi» Fransiyaga 
ham, Rossiyaga ham qarshi qaratilgan edi. 1887-yildan boshlab fransuz 
diplomatiyasi Rossiya bilan bitim tuzishga zo’r berib harakat qila boshladi. Biroq, 
Rossiya hukumati Fransiyaning bitim tuzish to’grisidagi taklifini rad etib 
keldi.Ijtimoiy harakat. Bu davrda ham mehnat ahlining ahvoli og’irligicha 

---

68 
qolaverdi. Turli ishlab chiqarish sohalarida ish kuni 10-12 soatdan 14-16 soatgacha 
borardi. Tirikchilik tobora og’irlashib borgan bo’lsa ham ish haqi oshirilmadi. 
1882-yili Fransiyada iqtisodiy inqiroz boshlanib, 1885-yilgacha davom etdi. 
Ishchilarning ish tashlashlari va kurashining boshqa shakllari avj oldi. 1882 yilda 
Monsale-Min, Aion, Lill, Rube va boshqa shaharlarda yirik ish tashlashlar bo’ldi. 
«Mo’‘tadil» respublikachilar hukumati qattiq choralar ko’ra boshladi. 1884 yili 
Anzen konlarida ish tashlaganlarga qarshi qo’shin yuborildi. 1886 yilda 
Dekarviladagi ish tashlash vaqtida hukumat yana ishchilarga qarshi qo’shin 
yubordi. 1880-yilda muhojirlikdan qaytib kelgan kommunarlar - blankichilar o’z