Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Tayanch tushunchalar: 
Pavel I ning ichki va tashqi siyosati. "Sharq masalasi". Fransiyadagi 
qarshi koalitsiyalar. 
“
Qurolli betaraflik" haqidagi shartnomalar. Rus-Turk 
urushlari. Tilzit sulhi. Napoleon armiyasining yurishi. 1809-yilgi "Erkin 
g'allakorlar" qonuni. "Maxfiy komitet". M.M.Spyeranskiy faoliyati. "Farog'at 
ittifoqi" Janubiy va Shimoliy ittifoqlar. Dekabrisllar qo'zg'oloni. 1845-yiIgi 
Mayorat haqidagi qonun. "Majburiyatli dehqonlar". G'arbchilar. Qrim urushi. 
Parij sulhi. Maxfiy komitet faoliyati. Krepostnoylik huquqining bekor qilinishi. 
60-70-yillardagi burjua islohollari. O'rta Osiyoning bosib olinishi. 
XVIII asrning oxirida Rossiyaning ichki va tashqi siyosati 
1796-yil Yekaterina II vafotidan so'ng, taxtga uning o'g'li Pavel I 
(1796-1801) o'tirdi. Yangi imperator Rossiyada dvoryanlar mavqeini 
mustahkamlashga harakat qilib, mamlakatda ko'tarilgan dehqon qo'zg'olonlarini 
shafqatsiz ravishda bostirdi. Novorossiya, Don va Kavkaz oldi viloyatlariga 
ham krepostnoylik tizimni joriy q
:
ldi. 600 mingga yaqin davlat dehqonlari 
pomeshchiklar ixtiyoriga berildi. Fransuz inqilobining ta'siri natijasida Rossiyada 
ham V.V.Passik, F.V.Kretchetov, I.Rojnov kabi rus xalqining ilg'or vakillari chor 
samoderjaviyasiga qarshi chiqishlar boshladi. F.V.Kretchetov xalqini buyuk 
isyon ko'tarib «samoderjaviya» hokimiyatini ag'darishga va mamlakatda barcha 
teng bo'lgan respublika tuzumini o'rnatishga chaqirdi. Natijada ular hukumat 
tomonidan ta'qib qilinib, og'ir jazolarga tortildi, mamlakatda qattiq senzura 
o'rnatilib, ta'lim olish uchun xorijga chiqish ta'qiqlandi. Xususiy tipografiya va 
o'quv yurtlari yopildi. Hatto «millat», «ozodlik» va «tenglik» kabi iboralarning 
ishlatilishi 
ham 
ta'qiqlandi. 
«Samoderjaviya» tuzumini mustahkamlash 
maqsadida Pavel I mamlakatni siyosiy jihatdan markazlashtirishga urindi. 
Dvoryanlarning o'z-o'zini boshqarishini va yana dvoryanlarni davlat 
lavozimlaridan o'z xohishiga ko'ra iste'foga chiqishi kabi imtiyozlari cheklandi. 
1797-yil taxtni yaqin qarindoshlarga (otadan katta o'g'ilga to'g'ridan -to'g'ri 
myerosxo'rlar bo'lganda, aka-ukalarning kattasiga) o'tishi haqidagi tartib 
tiklandi. XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida Rossiya hukumati 
poytaxt aslzodalari, oliy harbiy zobitlar va dvoryanlarga qarshi ayrim chora-
tadbirlar joriy qilinganligiga qaramasdan, uning ichki siyosati dvoryanlar 
manfaatini himoya qilishga va krepostnoylik tizimini mustahkamlashga 
qaratilgan edi. Yekaterina II Fransuz inqilobining ashaddiy dushmani bo'lsada, 
Rossiya Fransiyaga qarshi qaratilgan birinchi koalitsiyada qatnashmadi. Chunki u 
Sharq va Polsha masalalarida erkinroq harakat qilish uchun o'ziga 

---

106 
imkoniyatyaratdi. Pavel I hukmronligining dastlabki davrida Fransiya bilan 
diplomatik munosabatlar tiklandi. Biroq Rossiya, Fransiya va Germaniya o'rtasida 
Yaqin Sharq va Polsha masalasida jiddiy qarama-qarshiliklar mavjud edi. Napoleon 
Bonapart qo'mondonligidagi Fransuz harbiy ekspeditsiyasining Misrga jo'natilishi, 
Malta va Ionik oroilarini bosib olinishi, Rossiyaning «Sharq masalasi»dagi 
manfaatlariga zid edi. Natijada Rossiya Fransiyaga qarshi ikkinchi harbiy 
koalitsiyaga qo'shildi. 1799 yil Rossiya va Turkiya o'rtasidagi itt ifoqchilik 
shartnomasi imzolandi, bunga ko'ra Rossiya harbiy floti Dardanell va Bosfor 
bo'g'ozlaridan erkin o'tish huquqiga ega bo'ldi. Admiral F.F.Ushakov 
qo'mondonligidagi rus floti Ionik orolini fransuzlardan ozod qildi. 1800 yilgi rus-
turk konvensiyasiga ko'ra Ionik orolida «Etti qo'shma orollar respublikasi» 
tuzildi. Mayda bu respublika Rossiya va Turkiya davlatlarining protektorati 
ostida bo'lib rasmiy ravishda Turk sultoni uni o'zyeri deb hisobladi.Suvorov 
qo'mondonligidagi rus qo'shinlari Italiyada fransuz qo'shinlariga qarshi urush 
harakatlarini olib borib, fransuzlardan tozalangan. Italiya hududlarida eski feodal 
tartiblarini va sobiq mahalliy hukumdorlarning hokimiyatini tiklash bilan 
mashg'ul bo'ldi.Yaqin Sharq masalasida va O'rta yer dengizi havzasida Anglo-Rus 
munosabatlari keskinlashib keldi. Angliya Turkiya bilan Rossiyaning o'zaro 
yaqinlashuvidan tashvishga tushib, Rossiyani Ionik orolidan siqib chiqarishga 
harakat qildi. O'z navbatida Rossiya Angliyadan O'rta yer dengizida strategik 
jihatdan juda qulay bo'lgan Malta orolini tortib olish payida bo'ldi. Koalitsiya 
a'zolari orasida jiddiy qarama-qarshiliklar kelib chiqdi. Pavel I rus qo'shinlarini 
Italiyadan chaqirib olib, 1800-yilda Angliya bilan barcha munosabatlarini to'xtatdi 
va Shvetsiya, Daniya, Prussiya bilan Angliyaga qarshi qaratilgan «qurolli 
betaraflik» haqidagi shartnomalarni imzoladi. Bir vaqtda Fransiya bilan sulh 
to'g'risida mo'zokaralar boshlab, Angliyaga qarshi ittifoqchilikda Hindistonga 
yurish qilishga kelishib oldi. Angliya va Rossiya urush holatiga keltirildi.Pavel 
Ining Angliyaga qarshi siyosati dvoryanlarning hukumron doiralarida norozilik 
uyg'otdi. Chunki rus pomeshchiklari o'zlarining qishloq xo'jalik mahsulotlarini 
asosan, Angliyaga eksporl qilib Angliyadan sanoat mahsulotarini olar edilar. 
Angliya bilan munosabatlarining buzilishi, ularning iqtisodiy manfaatlariga zarar 
yetkazmoqda edi. Shuningdek rus dvoryanlarining bir qismi, Rossiyaning 
Fransiya bilan yaqinlashuviga qarshilik ko'rsatmoqda edi. Natijada 1801 yil 12 
martda Pavel I ga suiqasd uyushtirishdi. Rossiya taxtiga uning o'g'li Aleksandr 1 
(1801 - 1825) o'tirdi.