Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Fransiyada 1848-1849yillar inqilobi va uning oqibatlari
Napoleon Bonapart butunlay tor-mor etilgandan so'ng Fransiyada 
burbonlar sulolasining hukmronligi qayta tiklandi. Fransiya qirolligi taxtiga 
Lyudovik XVIII o'tirdi. Burbonlar bilan Fransiyaga minglab emigrantlar ham 
keldi. Emigrantlar feodal imtiyozlarini va boy berilgan feodal mulklarini 
qaytarilishini talab qila boshladilar. Emigrantlar va katolik ruhoniylar butun 
mamlakat bo'ylab inqilob va Napoleon rejimining arboblarini ta'qib va qirg'in 
qildilar. Favqulodda sudlar siyosiy ishlar bo'yicha 10 mingdan ziyod ayblov 
hukmlarini chiqardi. Mamlakatda feodallar reaksiyasi va terror hukm surdi. Biroq, 
Burbonlar monarxiyasining tiklanishi Fransiyada Inqilobgacha bo'lgan rejimning 
qayta o'rnatilishiga olib kelmadi. Cnunki, feodalizm va absolyutizmga to'liq 
qaytish mamlakatda yangidan inqilobiy norozilik harakatlariga sabab bo'lar edi.1824 
yilda qirol Lyudovik XVIII vafotidan so'ng taxtga Karl X yoki keyinchalik 

---

73 
''Emigrantlar qiroli" nomi bilan ma'lum bo'lgan graf d'Artua o'tirdi. Hukumat 
1825 yilda inqilob davrida konfiskasiya qilingan yer mulklari uchun emigrantlarga 
1 milliard frank miqdorida pul kompensatsiyasi to'lash haqida qonun qabul 
qildi. Matbuotga nisbatan senzura kuchaytirildi, ruhoniylaming maklab va 
maorifga reaksion nazorati o'rnatildi.Restavratsiyaning reaksion rcjimiga 
qaramasdan mamlakat kapitalistik yo'ldan rivojlandi.Qirol Karl X hukmronlik 
yillarida liberallarning bir qismi burbonlar sulolasini-burjuaziyaga yaqin
bo'lgan orleanskiylar sulolasi bilan almashtirishga harakat qila boshladilar. 
Mamlakatda respublika tarafdorlari ham ancha faollashdi.1827-1831 yillarda 
Fransiyada ham dastlabki orliqcha ishlab cbiqarish inqirozi ro'y berdi. Natijada 
xalqning noroziiik harakalari kuchayib. mamlakalda inqilobiy vaziyat yuzaga 
keldi. 1830 yilning 25 yilida qirol 4 ta ordonans (farmoyish) chiqardi. Ularga ko'ra 
deputatiar komiteti tarqatib yuborildi, saylov qonuni o'zgartirilib, endi faqat 
yirik yer egalari saylov huquqiga ega bo'ldilar, matbuot erkinligi bekor qilindi va 
gazetalarni chop etish uchun oldindan ruxsat olish tartibi joriy qilindi. 1830 
yildagi qirol "ordonanslarixalqning sabr kosasini to'ldirdi. Parijda qurolli 
qo'zg'olon ko'tarildi.Karl X mamlakatdan qochib keyinroq Angliyaga borib 
yashirindi. 1830 yilning 27-29 iyul kunlari Fransiyada inqilob g'alaba qildi. Lui 
Filip Orleanskiy Fransiya qiroli deb e'lon qilindi. 1830 yil inqilobi dvoryan 
monarxiyasini burjua monarxiyasi bilan almashtirish bilan nihoyasiga etdi. Bu 
voqelik Fransiya tarixiga "Iyul inqilobi" nomi bilan kirdi. Franlsiyada "1830 yil 
xartiyasi" nomi bilan yangi konstitutsiya joriy qilindi. Matbuot va majlis 
erkinliklarining daxlsizligi e'lon qilindi. Endi iyul monarxiyasiga respublikachi-
demokratlardan iborat muxolifat eng katta xavf solaboshladi.Iyul monarxiyasi 
yillarida Fransiyada sanoat to'ntaruvining borish jatumani jadallashdi. 
Hunarmandchilik va manufaktiira ishlab chiqarishi o'z o'rnini yirik 
mashinalashgan sanoal ishlab chiqarishiga bera boshladi. Sanoat to'ntaruvining 
borishi ishchilar, hunarmandlar, dehqonlar kabi mehnatkash xalq ommasini 
ahvolini yanada og'irlashtirdi.1846-1847 yillarda Fransiyada burjua monarxiyasi 
chuqur inqirozni boshidan kechirdi. 1847 yil mamlakatda iqtisodiy inqirozning 
boshlanishi yangidan inqilobiy vaziyatni tug'dirdi. Fransiyaning ko'pchilik 
tumanlarida ochlik isyonlari boshlanib ketdi. 1848 yil 22 fevralda o'n minglab 
Parij aholisi namoyishga chiqdi. Tinch namoyish Milliy gvardiya qo'shini 
tomonidan o'qqa tutildi. Natijada Parijda qurolli qo'zg'olon boshlandi. 24 fevral 
kuni qirol saroyiga hujum boshlangach, Lui Filip voyaga yetmagan o'g'li graf 
Parijskiy foydasiga taxtdan voz kechib, Angliyaga qochdi, tezda qirol 
saroyi qo'zg'olonchilar tomonidan egallandi.Burjua liberallari graf Pahjskiyning 
onasi gersoginiya Orleanskaya regenlligini o'rnalib, Fransiyada monarhiyani 
saqlab qolishga harakat qildi. Biroq palataning majlisiar zaliga bostirib kirgan 
qurolli olomon, respublika e'lon qilinishini talab qildi. Fransiyarespublika, deb 
e'lon qilindi. Muvaqqat hukumat tuzildi. Bir necha kundan so'ng 21 yoshga etgan 
barcha erkaklar uchun umumiy saylov huquqi haqida dekret chiqdi. Muvaqqat 
hukumat ishchilarga yon berdi. 2 mart kuni Jsh kunini bir soatga (Parijda 11 
soatdan 10 soatga, provinsiyalarda 12 dan 11 soatga) qisqartirish haqida dekret 
cbiqardi. Bundan lashqari muvaqqat hukumat ishsizlar uchun "Milliy 

---

74 
ustaxonalar" nomi bilan ataluvchi jamoat ishlarini tashkil qildi. Milliy 
ustaxonalar faqat Parijda ochilib, ular Parij xiyobonlariga daraxtlar o'tqazish, 
ko'chalarni tuzatish kabi ishlar bilan shug'ullanganlar.Milliy uslaxonalarda 
mehnat unumdorligidan qat'iy nazar barcha ishchilarga o'zaro teng-kuniga 2 
frankdan maosh to'langan. Ishchilar harbiychasiga tashkil qilingan brigada, vzvod 
va rotalarga birlashtirilgan. May oyida milliy ustaxonalarda 100 mingdan ziyod 
ishchilar bolgan.Muvaqqat hukumat ko'ngillilardan maxsus otryad "harakatchan 
gvardiya" tuzdi. Harakatchan gvardiyada 24 ta balaton bo'lib, bar bir batalon 1000 
kishidan iborat bo'lgan. Ishsizlar va shahar qashshoqlaridan iborat "Harakatchan 
gvardiya"ni hukumat inqilobiy norizilik harakatlarini boslirish maqsadida tashkil 
etdi.Ishchilarning "Mehnat va taraqqiyot vazirligi" ni tuzish to'g'risidagi talabiga 
ko'ra hukumat "Ishchilar masalasi bo'yicha hukumat komissiyasi"ni tuzdi. Bu 
komissiyaning raisi qllib respublikachi Lui Blan tayinlandi. Komissiyaning 
yig'ilish va majlislarini o'lkazish uchun Lyukscmburg saroyi ajratilib, shu saroy 
nomi bilan u "Lyuksemburg komissiyasi" deb atalgan. Bu komissiya ishchilar 
bilan tadbirkorlar va korxona egalarini kelishtirish, ular. o'rtasidagi 
munosabatlarni-ish haqi, jarima kabi masalalarni hal qilish bilan 
rnuvofiqlashtirib turgan.Fevral inqilobi mamlakatda iqtisodiy inqirozni yanada 
chuqurlashtirdi. Muvaqqat hukumat iqtisodiy inqirozning barcha og'irliklarini 
mehnatkashlar zimmasiga yukladi. Eski soliqlar saqlab qolingan holda yangi 
soliqlar joriy qilindi, bir yilga dehqonlar to'laydigan to'g'ri soliqlar miqdori 
45%ga oshirildi. Dehqonlar soliqning har bir franki uchun 45 santim 
qo'shimcha soliq (o'laganligi uchun bu soliq "45 santimli soli q" deb atalgan. 
Mazkur soliq, dehqonlarning iqlisodiy ahvoliga halokatli ta'sir qildi.1848 yilda 
Fransiya respublikasi uchun xalqaro vaziyat juda qulay keldi. Fransiyadagi 
inqilob Gemaniya, Avstriya, Italiyada inqilobiy va milliy ozodlik 
harakatlarming ko'tarilishiga, Angliyada chartistlar harakatini yangidan 
jonlanishiga sabab bo' Idi. Bunday sharoitlarda na Rossiya, na Avstriya va na 
Prussiya Fransiya respublikasiga qarshi intervcnsiya uyushtirishga imkon 
topmadi.1848 yil 23 aprelda ta'sis majlisiga saylo vlar bo'ldi. 880 ta 
depulatlik nomzodlarining 500 tasini ishchilar, 100 ga yaqinini mayda burjua 
demokratlari egalladilar. Majlisdagi qolgan deputatlik joylari orleanchilar va 
ligitimistlarga tegishli edi. Ta'sis majlisi 4-mayda oyida faoliyatini bosbladi, u 
muvaqqat hukumatni Ijroiya komissiya bilan almashtirdi.15-may kuni 100 
mingdan ziyodroq Parij aholisi namoyish uyushtirdi. Ular ishsizlikni tugatish, 
Ruan ishchilarini qonga botirgan aybdorlami jazolash , tashqi siyosatga Polsha 
mustaqilligini ta'minlash uchun qo'shin yuborishni talab qildilar. Lyukscmburg 
komissiyasi va milliy uslaxonalarni yopilganligi haqida hukumat qarori chiqdi. 
Milliy ustaxonalarda band, 18 yoshdan 25 yoshgacha bo'lgan ishchilar armiyaga 
safarbar etildi,qolganlari provinsiyalarda botqoqlarni quritish, o'rmonlarda 
kesilgan daraxt to'nkalarini tozalash va boshqa shu kabi ishlarga jalb 
qilindi.Bunga javoban 23 iyunda Parijda qo'zg'olon ko'tarildi. Qo'zg'olonchilarga 
qarshi 80 ming kishilik doimiy armiya va boshqa yordamchi kuchlardan iborat 
general Kavenyakning umumiy qo'mondonligidagi qo'shin tashlandi. Qo'zg'olonni 
bostirish va undan keyingi vaqt davomida 11 mingdan ziyod qo'zg'olonchilar 

---

75 
qirib tashlandi, 3,5 ming kishi esa surgun qilindi.1848 yil noyabrda konstitutsiya 
qabul qilindi. Unga ko'ra mamlakatda qirol ega bo'lgan barcha huquqlar bilan 
prezident lavozimi joriy qilindi. Prezident umumiy saylov yo'li bilan 4 yilga 
saylangan. U parlamentdan butunlay mustaqil bu'lib, ministrlar, oliy I 
frank100 santim harbiy ofiserlar va boshqa amaldorlarni almashtirish yoki 
tayinlash vakolatlariga ega bo'lgan.1848 yil 10 dekabrdagi prezident saylovlarida 
Napoleon I ning jiyani Lui Napoleon Bonapart g'alaba qildi. U 1836 va 1840 
yillarda 2 marotaba Fransiyada hokimiyatni egallashga uringan o'ta ketgan 
avantyurist va ayyor siyosatchi edi.Prezident saylovidan so'ng Ta'sis majlisi tarqatib 
yuborilib, 1849 yil may oyida qonun chiqaruvchi majlisga saylovlar bo'ldi. 
Franlsiyada legitimistlar, orleanlar va bonapartchilardan iborat monarxiyachilar 
"Tartib partiyasi"ga birlashdilar. Saylovda monarxiyachilar g'alaba qildilar va 
majlisda hukmron mavqeini egalladilar. Hukumat Rimda papa hokimiyatini tiklash 
va Italiyada Fransiyaning ta'sirini mustahkamlash uchun Rim respublikasiga qarshi 
fransuz qo'shinlarini yubordi.1850 yil 15 martda xalq ta'limi katolik ruhoniylar 
nazoratiga berilganligi haqida 31 mayda saylovchilar sonini 29% yoki 3 mln. kishiga 
qisqartirgan saylov haqida yangi qonun qabul qilindi.Tartib partiyasi Fransiyada 
monarxiyani tiklash uchun zo'r berib harakat qildi. Endi bu partiyaning o'zida ham 
(legitimistlar, orleanchilar va bonapartchilar o'rtasida)kurash boshlandi. Yirik yer 
egalari va oliy ruhoniylarning manfaatini himoya qiiuvchi legilimistlar,burbonlar, 
yirik kapitalistlar va bankirlardan iborat orleanchilar Lui Filip Orleanskiy 
vorislarining hukmronligini tiklashga harakat qildilar.Bu uch siyosiy partiyalar 
kurashida Lui Napoleon boshchiligidagi bonapartchiiar qolgan 2 partiya ustidan 
g'alaba qildi. 1851 yilning 2 dekabriga o'tar kechasi Lui Napoleon davlat to'ntaruvini 
amalga oshirdi. Bir yildan so'ng, 1852 yilning 2 dekabrida Fransiyada ikkinchi 
marotaba imperiya, deb ataluvchi monarxiya tiklandi. Lui Napoleon, Napoleon III 
nomi bilan Fransiya imperatori deb e'lon qilindi.