Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “milliy g’oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi” kafedrasi

“МАЪНАВИЯТ” ЛЕКСИК КАТЕГОРИЯСИНИНГ СИФАТ СЎЗ ТУРКУМИДА 
ИФОДАЛАНИШИ 
Фаррух Юлдашев, 
филология фанлари бўйича фалсафа доктори(PhD),
НавДПИ Ўзбек тилшунослиги кафедраси 
 
Мумтоз адабиётимизда мутафаккирларимизнинг ижтимоий фаолияти ҳамда 
асарлари инсоният ва унинг маънавий салоҳиятига неча асрлардан буён беминнат 
хизмат қилиб келмоқда. Адибларимиз ўзининг бутун ҳаётини инсонларнинг маънавий 
тараққиёти юксалишига, халқнинг аҳиллиги ва фаровонлигини таъминлашга, илм-фан, 
санъат ва адабиёт тараққиётига бағишлаган.
Зеро, маънавият инсоннинг ижтимоий-маданий мавжудот сифатидаги моҳияти, яъни 
меҳр-мурувват, адолат, тўғрилик, софдиллик, виждон, ор-номус, ватанпарварлик, 
гўзалликни севиш, ундан завқланиш, “ёвузликка нафрат, ирода, матонат ва шу каби 
кўплаб асл инсоний хислатлари ва фазилатларининг узвий бирлик, муштараклик касб 
этган мажмуидир”
137
. Хусусан, мумтоз адибларимизнинг адабий меъроси ана шундай 
мавзулар билан йўғрилган. Аввало, “маънавият” системаси ва унинг моҳияти ушбу 
системани таркибий қисмларини аниқлаш ҳамда уларнинг тизимли муносабатларини 
аниқлаштириш йўли билан амалга ошади. Хусусан, “Ўзбекистон Миллий 
135
Ma’naviyat asosiy tushunchalar izohli lug’ati:Toshkent.Akademiya;2009.955b. 
136
Falsafa qomusiy lug’at.-Toshkent:”Sharq”;2004.255b 
137
Эркаев А. Миллй ғоя ва маънавият. – Тошкент: Маънавият, 2002. – Б. 46. 

---

147 
энциклопедияси”даги тавсиф асосида “маънавият” системасини ташкил этувчи 
унсурлар сифатида элликка яқин мазмуний гуруҳлар мавжудлиги “маънавият” 
системанинг моҳияти нақадар чуқур илдизга эга эканлиги илмий таҳлилни талаб этади. 
“Маънавият” умумий маъноли, хусусан, шахс маънавий сифатларини англатувчи 
атов бирликлар грамматик жиҳатдан, асосан, от, сифат, феъл қисман равиш сўз 
туркумларига оид эканлигини мумтоз дидактикамизнинг турли жанрлари мисолида 
кузатиш мумкин. Бундай бирликлар қаторида сифат туркумига оид сўзлар миқдор 
жиҳатдан сермаҳсул ва у алоҳида таҳлилни талаб қилади. Шахснинг маънавий 
қиёфасини ушбу лексемалар орқали акс этиши бунга ёрқин мисол: 
адабли, бекаму 
кўст, фариштасифат, художўй, ҳаёчан, ҳамдам, яхши, яхши-ёмон, баркамол, 
меҳрибон, меҳнаткаш, бахил, бадфеъл, бефаросат, гуноҳкор, имонсиз, аҳмоқ, адабсиз, 
динсиз, енгил табиат, ёлғон, ёмон, луқмахўр, пасткаш каби. 
Бундай атов 
бирликларини семантик жиҳатдан қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин:
а) шахс маънавий сифатини ифодаловчи ижобий бирликлар:
адабли, бекаму кўст, 
фариштасифат, художўй, ҳаёчан, ҳамдам, яхши, яхши-ёмон, баркамол, меҳрибон, 
еҳнаткаш 
 
б) шахс маънавий сифатини англатувчи салбий бирликлар: 
бахил, бадфеъл, 
бефаросат, гуноҳкор, имонсиз, аҳмоқ, адабсиз, динсиз, енгил табиат, ёлғон, ёмон, 
луқмахўр, пасткаш каби. 
Ўзбек тилида “маънавият” майдони ва уни ташкил этувчи умумий семали атов 
бирликлар тизими тил сатҳида алоҳида мустақил тизимга эга. Ушбу атов бирликлар 
дифференциал белгисига кўра “ижобий” ва “салбий” семасига эга бўлган 
маънавият
ва 
маънавиятсизлик
макрогуруҳларини ҳосил қилади, умумий атов бирликлар 
микрогуруҳларга ажралади. Ушбу гуруҳ лексемалари ўзининг бирлаштирувчи ва 
фарқловчи семалари асосида бирлашиб “маънавият” майдонининг ижобий ва салбий 
мавзуий гуруҳларни ҳосил қилади.
“Маънавият” майдонининг мавзуий гуруҳлари ички семаси билан гуруҳларга 
бўлинади. Шахс маънавий сифатларини ифодаловчи лексемалар ҳам умумий семасига 
кўра қуйидаги мавзуий гуруҳларга бўлинади ва бундай бирликлар сўз, бирикма, 
мураккаб бирикма шаклида учрайди. Янада аниқроқ қилиб таъкидлаганда содда, 
қўшма, жуфт ва бирикмали, лексик-фразеологик бирикмалар, ёйиқ изоҳловчилар 
қўлланиши ҳам мумкин. Бироқ маъновий муносабат умумий семалар орқали боғланган 
бўлади. Улар эса ўз навбатида “маънавият” майдонининг шаклланишига ҳисса қўшади. 
Ушбу мақоламизда мумтоз достонлардаги шахс маънавий хусусиятларининг ижобий 
хислатлари ёритилган
138
. Бундай дидактик асарлар орқали инсонларнинг маънавий 
сифатларини, ҳулқ-атворини, эзгулик ва ёвузлик ҳақидаги қарашларини батафсил 
ёритган. Хусусан, шахс маънавий сифатларининг ижобий хусусиятларини ёритишда 
қуйидаги гуруҳларга бўлиб таснифлаш мавзунинг моҳиятини янада кенгайтиради. 
Ушбу асарда маънавиятга хос атов бирликларни қуйидаги гуруҳлар орқали 
таснифлаймиз. 
“Ахлоқ” семали сифатлар: ушбу гуруҳга оид лексемалар “шахснинг маънавий 
талаблари, маънавий ҳаёт ҳодисаси” умумий семаси билан 
адабли, ҳаёчан, оқил, 
инсофли, ориф, доно , зукко 
каби лексемалар билан шаклланади ва кенгаяди.