|
1.2.Jahonning tabiiy resurslari va ulardan foydalanish
XX asrda jamiyat bilan tabiat o`rtasidagi o`zaro ta`sirda sifat jihatdan yangi
bosqich
boshlandi.
Jamiyatning
tabiatga
“tazyiqi”
kuchaydi.
Tabiiy
landshaftlarning antropogen landshaftlarga - shahar, tog`sanoati, qishloq xo`jaligi,
o`rmon xo`jaligi, rekreasion landshaftlarga aylanish nihoyatda tezlashib ketadi,
yangi hududlarga aylandi. Tabiiy resurslarni mavjudligi uzoq davrni o`z ichiga
olsada jamiyat tabiatdan tobora ko`proq resurslarni oladigan va shu bilan bir
vaqtda tabiatda o`z faoliyatini tobora ko`proq chiqindilari chiqarib tashlaydigan
bo`lib qoldi. Shunga qaramasdan geografik muhitni inson tomonidan qanchalik
darajada o`zgartirilganligi masalasi hozirgacha munozarali masala bo`lib
qolmoqda. Bu masalani akademiklardan A.A.Grigorev (1883-1968) I.P.Gerasimov
(1905-1985) va boshqa ko`pgina olimlar o`rganishgan. Bir guruh olimlar yerning
barcha yoki deyarli barcha tabiiy landshaftlari hozirgi davrda antropogen
landshaftlarga aylangan deb hisoblaydilar. Boshqa olimlar esa tabiiy muhitga bu
jihatdan baho berishda ancha ehtiyotkorona yondashishadilar.
Geograf olimlarning hisob kitoblariga ko`ra hozirgi vaqtda antropogen
landshaftlar butun quruqlikning 60 foizdan ortiqroq qismini egallagan. Shu
jumladan quruqlikning taxminan 20 foizi tabiiy landshaftlari butunlay o`zgargan:
bular shahar va qishloqlar, ekinzor va bog`lar, yo`llar, konlar, ekilgan urmonlar va
boshqalar.Jamiyat tabiatdan tobora ko`proq resurslarni oladigan va shu bilan bir
vaqtda tabiatda o`z faoliyatini tobora ko`proq chiqindilari chiqarib tashlaydigan
bo`lib qoldi. Shu yo`l bilan bir-biriga bog`langan ikkita muammo:
1. Tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish.
2. Atrof-muhitni ifloslanishidan muhofaza qilish muammolari kelib chiqdi.
Bu muammolar o`zaro bog`liq bo`lib, birgalikda hal qilishni talab etadi. Jamiyat
hayotida resurslarni roli katta rol o`ynaydi. Ularning inson hayotidagi ahamiyati
turlicha. Eng muhim resurs kislorod bo`lsa, bugungi kunda uran ham kislorod kabi
25
katta ahamiyat kasb etadji. Bu resurslar moddiy ishlab chiqarishning turli
sohalarida qo`llanilmoqda. Ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb qilingan xom ashyolar
iqtisodiy resurslarga aylanib bormoqda. Bugungi kunda sanoat maxsulotlari ishlab
chiqarish uchun ishlatiladigan xom ashyo tayyor mahsulot tajriba natijalari narxini
75 foiziga yaqinini tashkil qilmoqda. Tabiiy resurslarni joylanishi notekis ajralib
turadi. Bunga sabab yer yuzasidagi tektonik va geologik jarayonlardir. Buning
natijasida faqat ayrim mamlakatlar emas, balki butun regionlar ham resurslarining
oz-ko`pligiga qarab bir-biridan farq qiladi. Masalan, Yaqin Sharq mamlakatlarida
neft va gaz And davlatlarida mis va polimetal rudalar, shimoldagi mamlakatlarda
esa o`rmon resurslarini ko`pligi harakterlidir. Yirik mamlakatlarda deyarli barcha
turdagi foydali qazilmalar uchrasa, Gabonda marganes, Quvaytda neft, Marokkoda
fosforit, Yaponiyada oltingugurt va pirit moddalar ko`plab uchraydi. Resurslar
bilan ta’minlanganlik deganda tabiiy resurslar miqdori bilan ulardan foydalanish
miqdori o`rtasidagi nisbat tushuniladi. U mazkur resurs yetadigan yillar soni bilan
yoki
resurslarni
aholi
jon
boshiga
to`g`ri
keladigan
miqdori
bilan
ifodalanadi.Albatta resurslarni axoli jon boshiga to`g`ri keladigan miqdori bilan
ifodalanadi. Albatta resurslarga boy yoki kambag`alligiga bog`liq. Lekin resurslar
bilan taominlanganlik, shuningdek ulardan foydalanish ko`lamiga ham bog`liq
bo`lganligi sababli bu tushncha bo`lmay, sosial-iqtisodiy tushunchalardir.
Olimlarning hisoblariga ko`ra mineral yoqilg`ining jahondagi umumiy biologik
zaxhirasi 12,5 trillion tonna shartli yoqilg`idan ortiq. Bu hozirgi darajada qazib
olinadigan bo`lsa, mineral yoqilg`i ming yildan ortiq vaqtga yetadi. Biroq qazib
olinishi mumkin bo`lgan zaxirani va yoqilg`i isteomolining oshib borishini hisobga
oladigan bo`lsak, bu muddat bir necha barobar qisqaradi.
Ma`lumki, uzoq kelajakda mo`ljallangan ta`minlanganlik darajasi tabiiy
resurslarning qaysi turiga, ya`ni tugaydigan yoki tugamaydigan turiga kirishiga
ham bog`liq. Tabiiy resurslar ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirish va
joylashtirishdagi muhim omildir. Fan-texnika taraqqiyoti davrida tabiatga va uning
ne`matlariga ta`sir ko`rsatish ortib bormoqda. Yerlarni o`zlashtirish yer osti
26
boyliklarini qidirib topish va ishga tushirish, suv, tuproq, o`simlik, hayvon
resurslaridan foydalanish ko`lami kengaymoqda.
Kishilar qadim zamonlardanoq mineral resurslardan ba`zi birlarini
ishlatishni o`rganib olishgan. Bu hol inson madaniy taraqqiyoti davrlarining turli
nolari “chunonchi tosh asri”, “bronza asri”, “temir asri” kabi nomlar bilan
atalishida o`z aksini topgan. Bizning davrimizda mineral resurslarning 200 dan
ortiq turidan foydalaniladi. Akademik A.Ye.Fersman (1883-1945) ta`biri bilan
aytganda hozirgi vaqtda insoniyat butun Mendeleev davriy sistemasi muhayyo
bo`lgan shu bilan birga yer po`stini kishilarning istagiga qarab yer bag`ri
durdonalarini istalgan miqdorda yetkazib beriladigan sehrli xazina deb qaramaslik
kerak. Bunga sabab birinchidan deyarli barcha mineral resurslar tiklanmaydigan
resurslar turiga kiradi. Ikkinchidan, resurslar ayrim xilarining jahondagi zahirasi
bir xil emas.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
