Navoiy davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti geografiya o

Qo‘llaniladigan asboblar 
Menzula
 shtativ, taglik va planshetdan iborat jihozlardan tashkil topgan. 
Metall  taglik  (15.1-shakl)  silindrik  qismga  mahkamlash  uchun  uchta  vint 
bilan  yuqori  qism,  uchta  ko‘tarish  vinti,  qotirish  vinti  va  to‘g‘rilash  vintidan 
iborat. Ko‘tarish vintlari plastik prujina orqali o‘tadi. 
Menzula  shtativi  uchta  oyoq,  uning  boshi  metall  qalpoq  bilan  tugaydi. 
O‘rnatish  vintini  oxirigacha  qattiq  buralsa  menzula  tagligi  va  unga 
mahkamlangan planshet aylanishi to‘xtaydi. 
Ish 
tugagandan 
keyin 
taxta-
planshet  taglikdan  olinib,  namliklardan 
himoya  qilish  uchun  plenkaga  o‘rab 
brezent g`ilofga solib qo‘yiladi. 
Kipregel  –  qarash  trubasiga,  vertikal 
doiraga  va  adilakli  metall  chizg‘iga  ega 
bo‘lgan asbobdir. 
Kipregel.
 Kiprigel – qarash trubasi, 
vertikal  doira  va  adilagi  bo‘lgan  metall 
chiziqdan  iborat  asbob.  Kipregel  KN  (15.3-shakl)  redensiyali  qarash  trubasining 
bitta  vaziyatida  nisbiy  balandlik  va  masofani  aniqlash  uchun  mo‘ljallangan. 
Kipregel KN bilan ishlaganda 3 metrli yig‘iladigan reyka ishlatiladi. 
Sanoq olishdan oldin vertikal doiradagi adilak o‘rtaga keltiriladi. Masofani 
aniqlash  uchun  reykadagi  boshlang‘ich  aylana  va  to‘r  iplari  vertikal  shtrixi 
bo‘yicha masofa aylanasi o‘rtasidagi bo‘laklar soniga teng sanoq olinadi. Misol S 
23,5 sm x 100 q 23,5 m.  
Nisbiy  balandliklarni  aniqlash  aniqligi  vertikal  doira  nol  o‘rniga  (NO‘) 
bog‘liq. Shuning uchun 2-3 nuqtaga qaratilib NO‘ aniqlanadi va quyidagi formula 
bo‘yicha hisoblanadi: 

---

                     NO‘ q (O‘D-CHD)/2               
Bu yerda: O‘D-o‘ng doiradan olingan sanoq; 
            CHD-chap doiradan olingan sanoq  
Aga  nol  o‘rni  (NO‘)  1’  dan  katta  bo‘lsa  uni  0  ga  keltirish  kerak.  Uning 
uchun  qarash  trubasi  o‘ng  doira  vaziyatida  biror  nuqtaga  qaratiladi  va 
yo‘naltiruvchi  vintni  aylantirib  vertikal  doira  ko‘rinadigan  sanoqni  quyidagi 
formula bilan aniqlaydigan qiyalik burchagi qiymatiga qo‘yiladi: 
                    Vq (O‘D-CHD) /2 
                    VqO‘D-NO‘                          
                    VqChD-NO‘ 
Vertikal doiradagi adilak to‘g‘rilash vintlari bilan adilak pufakchasi o‘rtaga 
keltiriladi.  Vertikal  doira  adilak  pufakchasini  o‘rtaga  keltirib,  truba  yo‘naltirishi 
vinti  yordamida  qarash  trubasi  ko‘rish  maydonida  NU  ga  teng  sanoq  qo‘yish 
mumkin.  Vertikal  doira  vinti  bo‘rash    bilan 
truba  ko‘rish  maydonidagi  sanoq  nolga 
keltiriladi.  Keyinchalik  vertikal  doira  adilagi 
to‘g‘rilash  vintlari  bilan  adilak  pufakchasi 
o‘rtaga keltiriladi. 
Nisbiy balandlik quyidagi formula bilan 
hisoblanadi: 
 h

 l
n
 

 i – H     (15.3) 
  bu yerda, N – boshlang‘ich aylana yordamida 
reyka bo‘yicha sanoq 
     i- asbob balandligi 
Agar i q H bo‘lsa, H
h
q K l
n
 
KN kipregel uchun asbob balandligi nol 
belgiga qo‘yiladigan taglikdan iborat maxsus reyka ishlatiladi. Masofa va nisbiy 
balandlikni  aniqlashda  boshlang‘ich  aylanani  reykaning  nol  belgisiga  qaratiladi. 
O‘lchash  chap  doirada  (CHD)  bajariladi.  Nisbiy  balandlikni  topish  (15.4-shakl) 
misolda ko‘rsatilgan: h

(-10)7cm

0,70m 
Menzula bilan plan olish asboblarini tekshirish
.