Navoiy davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti biologiyaning kontseptual asoslari

Gametogamiya. Kopulyatsiyali gametogamiya jarayoni
Gametogamiyaning ikki shakli tafovut etiladi: kopulatsiyali va kopulatsiyasiz gametogamiya. Jinsiy ko’payishning kopulatsiya bilan kechadigan xili jinsiy hujayralarning hosil bo’lishi va ulaming qo’sxilib, yangi sifatli hujayra - zigotaning hosil bo’lishi bilan ro’y beradi. Evolutsiya taraqqiyoti jarayonida urg’ochi va erkak jinsiga mansub hujayralararo farqlanish kuchayib boradi.
O’z navbatida kopulyatsiya bilan ro’y beruvchi gametogamiyaning 3 xili: izogamiya, geterogamiya va oogamiya tafovut qilinadi.
Izogamiyada hosil bo’igan jinsiy hujayra katta-kichikligi va shakliga ko’ra bir-biridan farqlanmaydi. Bu usuida ayrim bir hujayraliiar (xlaminomonada va b.) ko’payadi. Ulardan hosil bo’lgan gapioid - xromosoma to’plamiga ega bo’lgan izogameta 2 ta xivchinga ega bo’ladi. Xuddi shunday hujayralarning qo’shiiishi natijasida zigota hosil bo’ladi.
Geterogamiya (anizogamiya) bir qator suv o’tlari va xivchinlilarga xosdir. Ularda ikki xii: harakatchanroq mayda gametalar - mikrogameta va harakati sust yirikroq - makrogameta hosil bo’ladi. Bu gametalar xivchinlarga egadir. Shunday qilib, ilk bor bir-biridan farqianuvchi jinsiy hujayralar paydo bo’ladi. Aynim organizmlarda katta va kichik gametalar hamda ikkita kichik gameta o’zaro, qo’sxilishi ham mumkin. Dernak, bu orgamzmda anizogamiya bilan bin qatorda izogamiya ham saqianib qoladi. Boshqa xivchinlilarda makro va mikrogametagina qo’sxiladi va anizogamiya ro’y beradi.
Oogamiya - kopulatsiya bilan bo’iadigan gametogamiyaning eng yuqori shakli. Bin gameta yinik, harakat tuzilmasiga ega emas - bu urg’ochi gameta, ya’ni tuxurnhujayradir. Ikkinchi gameta esa mayda, harakatlantiruvchi xivchinga ega - bu erkak jinsiy hujayrasi - spermatozoiddir. Oogamiyada jinsiy hujayralar maxsus a’zolarda (hayvonlarda urug’don va tuxumdonlarda) hosil bo’ladi. Ko’pgina o’simliklar va deyarli barcha hayvonlar oogamiya yo’li bilan ko’payadi.
Kopulyatsiyasiz gametogamiya jarayoni
Kopulatsiyasiz gametogamiya kam uchraydi. Gametogamiyaning jinsiy hujayralar hosil qilib, ammo ularning butunlay qo’shiiib ketishi ro’y bermasdan ko’payishi ro’y beradigan 3 xili tafovut qilinadi: