Navoiy davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti biologiyaning kontseptual asoslari

12-Mavzu: Jinssiz va jinsiy ko'payish. Urug'lantirish.
Reja:
1.Jinsiy ko`payish.
2.Kоnyugasiya, jinsiy hujayralar tuzilishi va kоpulyatsiya.
Jinsiy ko’payish natijasida genetik informatsiyaning almashinuvi, hosila individda yangi genetik to’plamning vujudga kelishi va shunga monand ravishda o’zgacha (o’zgargan) biologik xususiyatga ega bo’lgan, ya’ni ota-ona organizmiga qaraganda chidamli, moslashuvchan yangi aviod yuzaga keladi. Mana shunga ko’ra harnjinsiy ko’payish biologik jthatdan afzal va rnukammallashgan organizmlaming ko’payish xiii hisoblanadi. Jinsiy ko’payish odatda ikki jinsiy hujayra - gametalaming qo’shiishi bilan ro’y beradi. Jinsiy ko’payishfling bunday gametalarning qo’sxilishi bilan sodir bo’iishi ham evolutsion tarzda, asta-sekin yuzaga kelgan.
Jinsiy ko’payishniing eng qadimiy - ibtidoiy ko’ninishi plazmogamiya hodisasida namoyon bo’ladi. Plazmogamiyada (aynim amyobalarda sodir bo’luvchi) ikki hujayra qo’sxilib, ikki yadroli tuzilma hosil qiladi. Qisqa muddatdan so’ng hujayra sitoplazmasi qayta ikkiga bo’linadi, har bir hosila hujayra avvalgi yadrolardan biriga ega bo’ladi. Har bir amyobaning sitoplazma tarkibi aralashgan, ya’ni ikkita qo’sxilgan amyoba sitoplazmasidan iborat bo’ladi. Mana shu sitoplazma mahsulotining aralashishi bilan hosil bo’lgan individ - amyoba o’zgacha xususiyatga ega bo’ladi.
Jinsiy ko’payishning anchagina murakkablashgam xillarini 2 guruhga ajratish mumkin: konyugatsiya, kopulatsiya.
Konyugatsiya bakteriya, infuzoriylarga xos bo’lgan ko’payish usulidir. Odatda kiprikli sodda hayvonlar oddiy bo’linish bilan ko’payadi. Bunday ko’payishlardan keyingi jinsiy ko’payish konyugatsiya sodir bo’ladi. Ma’lumki, infuzoriylarda makro va mikronukleolalar mavjud. Konyugatsiya boshlanganda ikki hujayra o’ta yaqinlashadi - hujayralararo tutashtiruvchi torlma hosil bc’1adi. Yadrolarda murakkab jarayonlar ya’ni makronukleusning yo’qolishi, mikronukleusning bo’linishi hamda oxirida undan ikkita yadroning shakilanishi ro’y beradi. Mana shu - yadrolarning bin harakatchan, i kkinchisi turg’undir. Harakatchan yadrolar hujayralararo almashadi. Turg’un yadro bilan harakatchan yadro qo’sxiladi - sinkarion ro’y heradi va boshqacha sifatga ega bo’lgan yangilangan yadro hosil ho’ladi. Ushbu yadrodagi o’zgarishlar nihoyasida har bir hujayrada yana makro va mikronukleus shaidlanadi. Infuzoniylar bir-biridan aj raladi. Konyugatsiya jarayoni bakteriyalar uchun ham xosdir. Jipslashgan ikki bakteriyaning sitoplazmatik tutashtiruvchi tortmasi orqali asosiy genetik mateniyali nukleoidga yopishib joylashgan DNK bir hujayradan ikkinchisiga o’tadi va uning xususiyatini shu DNK ga xos ravishda o’zgartiradi.
Jinsiy ko’payishda erkak va urg’ochi jinsiga mansub, gaploid xromosoma to’plamiga ega bo’lgan hujayralar o’zaro qo’shiiadi. Bunday ko’payish - gametogamiya evolutsiya taraqqiyoti davomida murakkablashib borgan.