Navoiy davlat pedagogika instituti jismoniy tarbiya fakulteti tibbiy bilim asoslari kafedrasi

II- guruhga tarqatiladigan savollar.

Siz maktab direktorisiz siz rahbarlik qilayotgan maktabda voyaga yetmagan ikki bola qandaydir noma’lum guruhda faoliyat olib bormoqda.Bu holatni siz emas balki fuqorolar yig’ini raisi sezib qolib sizga xabar berdi.

Siz rahbar sifatida qanday bu holatga qarshi chora tadbirlarni amalgam oshirasiz?Javoblaringizni sxematik ravishda vatman qog’ozga tushiring va javobingizni aniq qilib izohlab bering.

III- guruhga tarqatiladigan savollar.
Siz maktabda o’qituvchilik qilasiz.Ta’til vaqtida Yaltaga dam olishga bordingiz lekin u yerda siz qandaydir shubhali guruh tudasiga tushib qoldingiz.Bu vaziyatdan chiqish yo’llarini yozib chiqing.

3 ilova

Blits-so’rov savollari.

№	Savol	Javob.
1.	Fuqaro muhofazasining kuch va vositalari nimalardan iborat?
2.	Favqulotda vaziyat nima?
3.	Terrorchilik harakati nima?
4.	. Jahonda qaysi mamlakatlar terrorchilar makoni deb topilgan?
5.	Xalqaro terrorizm deganda nimani tushunasiz?
6.	. Terrorizm olib kelishi mumkin bo’lgan oqibatlarni oldini olish nimalrga e’tibor berish kerak.

4 ilova.

Baholash ko’rsatkichlari va mezonlari.

Guruh	Baho	Baholash ko’rsatkichlari va mezonlari.
		O’tilgan mavzuni bilishadi	Guruh faol	Muommani ychish uchun takliflar berishadi	Jami.
	Ball	1,0	0,5	1,5	3
1
2
3

Guruh ishlarini umumlashtiruvchi baho.

Guruh	1	2	3	Jami ball	Baho.
1
2
3

2,2 – 3 ball – a’lo

1,2 – 2 ball – yaxshi

0,5 – 1,1 ball –qoniqarli

0 – 0,5 ball – qoniqarsiz
Mavzuning qisqacha bayoni.

Terrorizim, ob’ektiv tomonidan, davlat, xalqaro tashkilot, jismoniy yoki yuridik shaxsni biron harakat sodir etishga yoki biron harakat sodir etishdan o`zini tiyishga majburlashga, ya’niy muayyan davlar tuzilmalari yoki muayyan mansabdor shaxslarga yoxud soni noma’lum ko`plab fuqarolarga, shaxar yoki ma’muriy hududiy birliklar aholisiga qonunda belgilangan muayyan maqsadlarga erishish uchun qo`rqitib ta’sir ko`rsatishga qaratilgan faol harakatlar bilan harakterlanadi.

Terrorizim chog`ida a) uldirish bilan qo`rqitish; b) zurlik bilan qo`rqitish; v) mulkni egallab olish yoki ushlab qolish bilan qo`rqitish; g)shaxsni garov sifatida egallab olish yoki ushlab qolish bilan qo`rqitish; d)xorijiy davlatlar yoki xalqaro tashkilotlarning xalqaro himoyadan foydalanayotgan vakolatxonalaridagi xizmat xonalarni yoki ularga tegishli turar joy xonalariga bostirib kirishdan qo`rqitish yoki majburlash vositasi sifatida foydalaniladi.

Terrorizim davlat, xalqaro tashkilot, jismoniy yoki yuridik shaxsni biron harakatni qilishga yoki qilmaslikka majburlashga qaratilgan real harakatlar amalga oshirilganpaytdan boshlab tugallangan deb hisoblanishi lozim. Bunda yuz bergan oqibatlar hamda terrorchilik talab qilinayotgan harakatlar amalda yuz bergan yoki yuz bermaganligini ahamiyati yo`q.

Sub’ektiv tomondan, terrorizim qasddan sodir etilgan jinoyatdir. Bu o`rinda to`g`ri qasd haqida so`z boradi, chunki aybdor o`zi sodir etayotgan harakatlar tegishli sub’ektlarni o`zi muayyan vositalarni

qo`llagan xolda erishmoqchi bo`lgan muayyan harakatlarni sodir etishga o`zini tiyishga majburlashga qaratilgan harakatlar ekanligini anglaydi. Aybdor shaxs ko`zlayotgan: a) xalqaro munosabatlarni chigallashtirish; b) urush chiqarishga ig`vo qilish; v) mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtirishdan iborat maqsadlar ham to`g`ri qasdning mavjudligidan dalolat beradi. Ushbu maqsadlar majburiy-muqobil hususiyatga ega.

16 yoshga yetgan har qanday aqli raso jismoniy shaxs terrorizim sub’ekti bo`lishi mumkin.

JK 155-m 2-qismida davlat yoki jamoat arbobi yoki hokimyat vakilining davlat yoki jamoatchilik faoliyati munosabati bilan uning hayotiga suiqasd yoki uning badaniga shikast etkazish sifatida tushuniladigan terrorchilik harakati uchun javobgarlik belgilangan. Bunday faoliyatning terrorchilik harakatiga kiritilishiga sabab shundaki, bu harakatlar ochiq ko`rinib turgan qo`rqitish hususiyatiga ega, chunki ular qonunda aniq belgilangan qo`yidagi muqobul maqsadlarga erishish uchun amalgam oshiriladi: a)vaziyatni barqarorlashtirish; b)davlat organlarining qarorlar qabul qilishiga ta’sir ko`rsatish; v)siyosiy va boshqa ijtimoiy faoliyatga tusqinlik qilish.

Ob’ektiv tomondan, terrorchilik harakatiga ikki muqobul turning bo`lishi xos. Birinchisi, hayotga qaratilgan har qanday harakatlarda namoyon bo`ladi. Terrorchilik harakatining bu turi, amalda yuz bergan oqibqtlardan qatiy nazar, bevosita harakatlar amalgam oshirilgan paytdan boshlab tugallangan hisoblanadi.

Terrorchilik harakatining ikkinchi turi har qanday darajadagi badanga shikast yetkazishdan iborat bo`lib, bo`nday oqibatlar yuz bergan paytdan boshlab tugallangan jinoyat deb hisoblanadi.

Qonunda terrorchilik harakati sodir etilishining aniq belgilangan maqsadlari mavjudligi sub’ektiv tomondan faqat to`g`ri qasdning mavjudligidan dalolat beradi.

JK 155-m 3-qismda terrorizimning va terrorchilik harakatining umumiy kvalifikasiyalovchi xolatlar sifatida: a)inson ulimi yoki; b)boshqa og`ir oqibqtlarning yuz berishi nazarda tutilgan.

Binobarin agar terrorizim yoki terrorchilik harakati natijasida odam ulsa, qilmish ushbu norma bilan to`liq qamrab olinadi va jinoyat qonuning boshqa moddalari bo`yicha qo`shimcha kvalifikasiya qilish talab etilmaydi.

Mashg’ulot№8 Favqulodda vaziyat yuz berganda avariya qidiruv ishlarini olib borishga oid tadbirlar.

Amaliy mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi.

Vaqti2 soat	Talabalar soni: 25-30 nafar
O’quv mashg’uloti shakli.	Bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish bo’yicha semenar mashg’uloti.
O’quv mashg’uloti rejasi:	Jaroxatlanganlarni qutqarish. jaroxatlanganlarni saralash va birinchi yordam ko’rsatish.
O’quv mashg’ulotning maqsadi:Talabalarga favqulodda vaziyat yuz berganda kechiktirib bo’lmaydigan shoshilinch qo’tqaruv tadbirlarini o’tkazish haqida tushuncha berish.
Pedagogik vazifalar: -mavzu bo’yicha bilimlarni tizimlashtirish,mustahkamlash. -jamoa bilan ishlash ko’nikmalarini hosil qilish -tibbiy ma’lumotlar va axboratlarni tahlil qilish ko’nikmalarini rivojlantirish.	O’quv faoliyatining natijalari: Talaba: Qidiruv kuchlari va ularning guruhlarini ajrata oladilar Qidiruv ishlarini bosqichma-bosqich amalgam oshira oladilar Jabrlanganlarni saralash qoidalarini bilib oladilar va amalgam oshira oladilar. Jabrlanganlarga vrachgacha bo’lgan yordamni ko’rsata oladilar.
O’qitish uslubi va texnikasi.	Blits-so’rov,birgalikda o’qiymiz, deskussiya usullari
O’qitish vositalari	Mavzuga tegishli materiallar,UUM,proektor,flipchart,marker,doska.
O’qitish shakli	Bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish,individual va guruh bo’yicha o’qitish.
O’qitish sharoitlari	Kompyuter texnologiyalari,proyektor bilan ta’minlangan,guruhda dars o’tishga moslashtirilgan auditoriya.

Semenar mashg’ulotining texnologik xaritasi.11-mashg’ulot.)

Bosqichlar vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Talaba
1-bosqich:kirish (10 min)	1.1.Mavzuni maqsadi rejadagi o’quv natijalarini e’lon qiladi ularning ahamiyatini va aktualligini asoslaydi.Mashg’ulot hamkorlikda ishlash texnologiyasini qullagan holda o’tishini ma’lum qiladi. 1.2.Aqliy hujum metodidan foydalangan holda auditoriyaning tayyorgarlik darajasini aniqlaydi: 1)Respublika qidiruv qutqaruv markazining vazifalari nimalardan iborat? Mavzuning muhokamasi guruhlarda davom etishini e’lon qiladi.	Mavzuni yozadi va savollarga javob beradilar.
2-bosqich asosiy (60 min)	2.1.Talabalarga savollar tarqatiladi va javoblarni muhokama qiladi. (2-ilova). Kutilayotgan natijalarni eslatadi. 2.2..(1-ilova).Baholash mezonlarini namoish qiladi. 2.3.Vazifani bajarishda o’quv materiallari mavzuga oid adabiyotlar,UUMlardan foydalanish mumkinligini eslatadi.. Guruhlarda ishlashni boshlanish vaqtini e’lon qiladi. 2.4.Tayyorgarlikdan kyein taqdimotni boshlangani e’lon qilinadi 2.5.Talabalar javoblarini sharhlaydi,xulosalarga e’tibor beradi,aniqik kiritadi. 2.6.Talabalarga B.B.B usuli bo’yicha ifodalangan jadvalni namoish qiladi va ustunlarni to’ldirishni aytadi. Tushunchalarga izohlarni to’g’rilaydi va savollarga javob qaytaradi. Guruhlar faoliyatiga umumiy ball beradi.	2.1.O’quv natijalarini taqdim qiladilar 2.2.Savollar beradilar. 2.3.Javoblarni to’ldiradilar. 2.4.jadvalni ustunlarini to’ldiradi va muhokamada ishtirok etadi.
3-bosqich:yakuniy (10 min)	3.1.Mashg’ulotni yakunlaydi talabalarni baholaydi va faol ishtirokchilarni rag’batlantiradi, 3.2.Mustaqil ish sifatida Mavzuga oid krassivord tuzib kelishni topshiriq sifatida beradi. 3.3 Test savollariga aniq javoblarni topish.	3.1. Eshitadilar. 3.2 Topshiriqlarni yozib oladilar.

1-ilova.

Baholash mezonlari va ko’rsatkichlari(ball)

Guruh	1 topshiriq	2 topshiriq	3 topshiriq (har bir savol 0,2 ball)			Ballar yig’indisi.
	(1,0)	(1,4)	1 savol	2 savol	3 savol	(3,0)
1
2
3

2-ilova.

B.B.B. Metodi asosida tarqatma materiallar

	Tushuncha	Bilaman “+”, Bilmayman “-”.	Bildim “+”, Bilolmadim “-”.
1	Maxsus harbiylashtirilgan qidiruv qismi
2	Davlat suvda qutqaruv qismi
3	Qutqarish xizmati
4	Saralash
5	Qidirish va topish
6	Davolash,evakuatsiya
7	Yalpi qirg’in qurollari
8	Zararlangan o’choqlar
9	Radiaktiv modda
10	Ximiyaviy zaharlanish.
11	Bakteriologik zaharlanish
12	Baxtsiz hodisa
13	RQQMM
14	DSQX

3.2.Uyda har biringiz mustaqil ravishda mavzuga oid krassivord tuzasizlar.
Mavzuning qisqacha bayoni:

Falokat uchog`iga sog`liqni saqlash kuchlari va vositalarini tezlik bilan olib kirish, ular ishini to`g`ri tashkil qilish va jabrlanganlar ofat joyidan tashqari evakuatsiya qilinishi oqilona tashkil etilishi bilan bu tadbrlar vaqtida bajarilishiga erishiladi. Jabrlangan aholi shunda tibbiy yordamning hamma turlari, yaniy birinchi tibbiy yordam, birinchi shifokor yordami, malakali va ixtisoslashgan tibbiy yordam birin –ketin ta’minlanadi.

“Tibbiy evakuatsiya bosqich” deganda tibbiy evakuatsiya yo`llarida shikastlanganlarni qabul qilish, saralash ularga tibbiy yordamning muayyan turlarini ko`rsatish hamda ularni yana nariroq evakuatsiya qilishga tayyorlash muljallangan sag`liqni

saqlash kuchlari va vositalari tushuniladi. Xozirgi vaqtda O`zbekiston Respublikasidagi favqulodda vaziyatlarda shikastlanganlarni davolash-evakuatsiya qilish ko`zda tutiladigan ikki bosqichli tizim qabul qilingan.

Shikastlanganlarga ofat uchoqlari va joylarda tibbiy yordam ko`rsatish ishlarini shartli tarizda uch davrga: yakkalash (ezolatsiya qilish): qutqarish va sog`liqni tiklash davriga bo`ish mumkin.

Birinchi tibbiy yordam.

Shikast uchog`iga tushib, o`z holicha qoladigan shikastlanganlarni yakkalab olish davrida shikast olingan joyining o`zida hayotiy ko`rsatkichlarga muvofiq beriladigan birinchi tibbiy yordama alohida rol o`ynaydi. O`z vaqtida va to`g`ri ko`rsatilgan birinchi tibbiy yordam shikastlangan odamning hayotini saqlab qoladi va salbiy oqibatlar rivojlanishini oldini oladi. Bunda eng avvalo favqulodda vaziyatning shikastlovchi omillarini to`xtatish (suvdan olib chiqish, yonayotgan kiyimlarni uchirish, yonayotgan imorat ichidan yoki shikast zonasidan olib chiqish va h. k) choralarini ko`rish kerak, shuningdek jabrlangan kishining ahvolini tez va to`g`ri aniqlashning ahamiyati katta bo`ladi. Shikastlangan kishini ko`rib chiqishda shifokor muayyan algoritim (tartib, ketma-katlik) da foydalanishi mumkin. Bular:

• 
  og`iz bushlig`I va yuqori nafas yo`llarini tekshirish ( ularni begona, yot narsalardan tozalash);
  
• 
  nafas olish harakatlarining hususiyatlari va qanchalik tezligiga baho berish (o`prani su’niy nafas oldirish va yurakni bevosita uqalash);
  
• 
  qon tomirlari butunligini aniqlash(ayniqsa arterial tomirlardan qon oqishini vaqtincha yoki butunlay tuxtatish);
  
• 
  yurak qon tomir tizimi (tomir urushi) ahvoliga baho berish;
  
• 
  sezgi a’zolar, asosan ko`rish a’zolariga (organizim
  

qanday ta’sirlanishiga) baho berish;

• 
  shikastlangan kishining nutqiga baho berish.
  

Birinchi tibbiy yordam berishning eng qisqa muddati-shikastlangan ondan boshlab 30 daqiqa, nafas olish tuxtagan bo`lsa, bu vaqt 5-7 daqiqagacha qisqartiriladi. Zaharlangandan keyin dastlabki 30 daqiqa ichida birinchi yordam olganlarda umumiy ahvolning og`irlashuvi ikki barobar kamayishi vaqt omili naqadar muhumligini ko`rsatadi. Jaroxatlangandan so`ng bir soat mobaynida yordam ko`rsatilmasa ulimga sabab bo`lishi 30 % ga 3 soatgacha yordam berilmaganda esa 60 % va 6 soat yordam berilmaganda 90 % gacha ortadi.

Birinchi tibbiy yoramni shikastlangan kishining o`zi yoki uning yonida bo`lganlar aholi, sandrujenachilar, fuqaro muhofazasi tuzilmalarining shaxsiy tarkibi ko`rsatiladi,

Jabrlanganlarga tibbiy yordamning kiyengi yordamning bosqichi ularga shifokor kelgunga yordam ko`rsatish hisoblanadi. Bunday yordam ruyxatdagi tibbiy vositalardan keng foydalanish va bunday yordam berishda o`rta tibbiy ma’lumotli odamlar (tibbiy hamsheralar, flitsherlar) ishtirok etishi hisobiga birinchi tibbiy yordam imkoniyatlarini kengaytiradi.

Birinchi shifokor yordami.

Bu shikastning jabrlanganlar hayotiga bevosita xavf soluvchi qibatlarni bartarav qilish, jaroxat infeksiyasi yanada rivoj topishining oldini olish va shikastlanganlarni evakuatsiyaga tayyorlash maqsadida tibbiy evakuatsiyaning birinchi bosqichida shifokorlar bajaradigan davolash muhofaza majmuidir. Bunday yordamni umumshifokorlik tayyori bo`lgan va ixtisosli jarrox shifokorlar ko`rsatadi. Shikastlangan ondan kiyengi 3 soat, eng ko`pi bilan 6 soat birinchi shifokor yordami ko`rsatish uchun eng qisqa muddat hisoblanadi. Tibbiy yordamning bu turini hamma ixtisosdagi shifokorlar hatto muqum shifoxonalardagi o`rta tibbiy ma’lumotli bo`lgan tajribali xodimlar ham bilishlari kerak.

Malakali tibbiy yodam.

Davolsh muassasalarida tegishli ixtisosdagi shifokorlar amalgam oshiradigan, shikast oqibatlarini, birinchi galda hayot uchun xavfli oqibatlarni bartaraf qilishga ihtimoli bor og`irlashuvlar oldini olishga va rivojlana boshlagan sal’biy oqibatlarga qarshi ko`rashishning shikaslanganlarni o`zil kesil natijagacha davolashga qaratilgan jarroxlik va terapivtik tadbirlar majmuidir.