Navoiy Davlat konchilik instituti Nukus filiali Umum texnika fakulteti 3-b-19kt guruhi talabasi Nurmaxanov Sherzodning Organik sintez fanidan “Olefinlar. Quyi va yuqori olefinlar.” Mustaqil ishi

Navoiy Davlat konchilik instituti Nukus filiali

Umum texnika fakulteti 3-b-19KT guruhi talabasi Nurmaxanov Sherzodning Organik sintez fanidan “Olefinlar. Quyi va yuqori olefinlar.”

Mustaqil ishi

Olefinlar (frans. Defi ant — moy hosil qiluvchi, lot. Oleum — moy va facio — qilyapman) , alkenlar — toʻyinmagan uglevodorodlarning gomo-logik qatori, umumiy formulasi spn2p. Zanjiri ochiq boʻlib, bitta qoʻsh boglidir. Asiklik birikmalarga ki-radi. Olefinlarning eng oddiy vakili etilen sn2=sn2 boʻlganligidan ular etilen uglevodorodlari deb ham ataladi. Etilen va uning yaqin gomologlari (propilen sn2=sn—sn3, butenlar s4n8, amilenlar s5n|0 va b.) Koʻpincha alki-lenlar deb yuritiladi. Olefinlar jeneva no-menklaturasiga muvofiq tegishli toʻyingan uglevodorodlarning nomiga qarab ataladi, faqat «an» qoʻshimcha oʻrniga «yen» qoʻllaniladi va zanjirdagi qoʻshbogʻ oʻrni raqamlar bilan koʻrsatiladi.

Butendan boshlab olefinlar qatorida struktura izomeriyasi mavjud; bundan tashqari, molekulasida qoʻshbogʻ borligidan olefinlar geometrik izomerlar holida xam boʻlishi mumkin (q. Izomeriya).

Olefinlar fizik xossasiga koʻra, toʻyingan uglevodorodlardan kam farq qiladi. Ularning qaynash t-rasi alkanlarga karaganda ancha past, zichligi esa bir-muncha yuqori. Kuyi olefinlar (s2n4 dan s4n8 gacha) gaz, keyingilari s]8n36 gacha su-yuklik, undan yuqorisi qattiq moddalardir. Barcha olefinlar rangeiz, suvda de-yarli erimaydi, spirtda oz eriydi, uglevodorod va efirlarda yaxshi eriydi. Olefinlarning qoʻshbogʻiga vodorod, galo-genlar, vodorod-galogenidlar, suv osonlikcha birikadi (bunda moysimon suyuklik hosil boʻladi; o. Ning nomi ham shundan olingan). Olefinlar oson izomerlanib, polimerlanib va sopolimerlanib qimmatbaho mahsulotlar hosil qiladi (q. Poliolefinlar, polietilen, polipropilen, poliizobutilen). Yuqori alkillanish qobiliyati olefinlarning muhim xossasi hisoblanadi (q. Izooktan). O. Sanoatda, asosan, neftni qayta ishlash mahsulotlari va tabiiy gazlardan olinadi. Olefinlarning kimyoviy reaksiyalarga kirishish xususiyati yuqoriligi, arzonligi tufayli ulardan neft-kimyoviy sin-tezda plastmassalar, sintetik kauchuklar, kimyoviy tolalar va b. Muhim sanoat mahsulotlari olishda foydalaniladi.

Olefinlar (alkenlar).

• 
  Olefinlar (alkenlar).
  
• 
  Asosiy organik va neftkimyosi sintezi uchun xomashyo sifatida qo'llaniladigan olefinlarni ikki asosiy guruhga ajratish mumkin:
  
• 
  1) gazsimon yoki past haroratda qaynovchi olefinlar - etilendan pentangacha (c2-c5) bo'lgan uglevodorodlar:
  
• 
  2) yuqori olefinlar - c6 dan to c12-c18 gacha bo'lgan uglevodorodlar (asosan c7-c15).
  

Past olefinlar. Etilendan butengacha bolgan olefinlar oddiy sharoitda gaz, pentendan boshlab (c5c10)-rangsiz suyuqlik. Past olefinlarni ba'zi bir xossalari 4-jadvalda keltirilgan.

• 
  Past olefinlar. Etilendan butengacha bolgan olefinlar oddiy sharoitda gaz, pentendan boshlab (c5c10)-rangsiz suyuqlik. Past olefinlarni ba'zi bir xossalari 4-jadvalda keltirilgan.
  

• 
  Past olefinlarning xossalari
  
• 
  4-jadval
  

	Olefinlar Turi	Kondensatsiya temperaturasi, °c	Kritik temperatura,°c	Kritik Bosim, °c	Havo bilan port Lovchi aralashma hosil qilish chega-rasi, % (hajm)
1	Etilen	-103,7	9,9	4,95	3,0-32
2	Propilen	-47,7	91,8	4,47	2,2-10,0
3	Buten-1	-6,3	146,2	3,80	1,6-9,4
4	Sis-buten-2	-3,7	157,0	4,02	1,6-9,4
5	Trans-buten-2	+0,9	-	-	1,6-9,4
6	Izobuten	-7,0	144,7	3,85	1,8-9,6
7	N-penten	30-37	-	-	1,3-8,8
8	Izopentenlar	20,1-38,6	-	-	1,3-8,8

4-jadvaldan ko'rinib turibdiki, yuqori bosim va past temperaturada etilenni suyuq holga keltirish mumkin (buning uchun qaynovchi ammiak yordamida sovutiladi). Boshqa gazsimon olefinlar bosim ostida siqilib suv yordamida sovutilganda suyuq holga keladi. Olefinlarni yuqoridagi parafinlar bilan taqqoslansa, ko'rinib turibdiki, etilen etandan 15°c past haroratda qaynaydi. Bu ko'rsatgichlar ularni qayta ishlash jarayonida muhimdir. Olefinlarning parafinlardan farq qiladigan xususiyatlaridan biri, ularni yaxshi eruvchanligi va yaxshi yutiluvchanligidir, chunki ularda to'yinmagan uglerod bog'i mavjud. Olefinlar parafinlarga nisbatan qattiq moddalarga yaxshi adsorbsiyalanadi, eritmalarga yutiladi. Ushbu xususiyatlarni mavjudligi sababli, ularni maxsus usullar bilan ajratish mumkin.

• 
  4-jadvaldan ko'rinib turibdiki, yuqori bosim va past temperaturada etilenni suyuq holga keltirish mumkin (buning uchun qaynovchi ammiak yordamida sovutiladi). Boshqa gazsimon olefinlar bosim ostida siqilib suv yordamida sovutilganda suyuq holga keladi. Olefinlarni yuqoridagi parafinlar bilan taqqoslansa, ko'rinib turibdiki, etilen etandan 15°c past haroratda qaynaydi. Bu ko'rsatgichlar ularni qayta ishlash jarayonida muhimdir. Olefinlarning parafinlardan farq qiladigan xususiyatlaridan biri, ularni yaxshi eruvchanligi va yaxshi yutiluvchanligidir, chunki ularda to'yinmagan uglerod bog'i mavjud. Olefinlar parafinlarga nisbatan qattiq moddalarga yaxshi adsorbsiyalanadi, eritmalarga yutiladi. Ushbu xususiyatlarni mavjudligi sababli, ularni maxsus usullar bilan ajratish mumkin.
  

Yuqori olefinlar. C6-c18 olefinlar suyuqlik bo'lib, ularning qaynash temperaturasi uglerod atomlari soni va zanjir tuzilishiga bog'liq. To'g'ri zanjirli olefinlarni qaynash temperaturasi:

• 
  Yuqori olefinlar. C6-c18 olefinlar suyuqlik bo'lib, ularning qaynash temperaturasi uglerod atomlari soni va zanjir tuzilishiga bog'liq. To'g'ri zanjirli olefinlarni qaynash temperaturasi:
  
• 
  N-c6h12 63,5-68°c; n-c8h16 121-126°c
  
• 
  N-c7h14 93,8-98,2°c; n-c10h20 170-175°c
  
• 
  Tarmoqlangan tuzilishli olefinlar to'g'ri zanjirli olefinlarga nisbatan past temperaturada qaynaydi. Reaksiyaga kirishish qobiliyati yuqori boiganligi sababli olefinlar organik sintezda xomashyo sifatida muhim o'rinni egallaydi. Ulardan eng muhimlari etilen va propilen hisoblanadi.
  
• 
  Sanoatda olefinlarni olishni asosiy yoii bu neft fraksiyalarini yoki uglevodorod gazlarini parchalashdir.
  

Piroliz va kreking jarayonlari texnologiyasi

• 
  Piroliz jarayoni. Piroliz - grekcha so'zdan olingan bolib, «pur»-olov va «lysis»- parchalanish degan ma'noni bildiradi, ya'ni kimyoviy birikmalarni qizdirish natijasida parchalanish jarayonini ifodalaydi.
  
• 
  Organik kimyoda «piroliz» so'zining ma'nosi - organik birikma­larni yuqori temperaturada parchalanishi natijasida kichik molekula massaga ega bo'lgan mahsulotlar hosil bolishidir. Piroliz yoli bilan yoqilg'i va moylar yoki neftkimyosi sintezi uchun xomashyolar olinadi.
  

Piroliz jarayoni 19-asr oxiridan boshlab qollanila boshladi. Bunda neftni kerosin fraksiyasidan gaz olindi. 20-asrning 50-yillaridan esa piroliz natijasida etilen, propilen, butenlar, butadien, siklopentadien, benzol, toluol ksilollar va h.k olina boshlandi. 1980-yilga kelib, piroliz yoli bilan dunyo miqyosida olinadigan neft va gazning 6%, 2000-yilga kelib, 20% dan ortiq turli xil uglevodorodlar olina boshlandi. Piroliz jarayonining asosiy xomashyosi neftni qayta ishlash natijasida hosil boladigan gazlar, neftning benzin va gazoyl fraksiyalari hisoblanadi.

• 
  Piroliz jarayoni 19-asr oxiridan boshlab qollanila boshladi. Bunda neftni kerosin fraksiyasidan gaz olindi. 20-asrning 50-yillaridan esa piroliz natijasida etilen, propilen, butenlar, butadien, siklopentadien, benzol, toluol ksilollar va h.k olina boshlandi. 1980-yilga kelib, piroliz yoli bilan dunyo miqyosida olinadigan neft va gazning 6%, 2000-yilga kelib, 20% dan ortiq turli xil uglevodorodlar olina boshlandi. Piroliz jarayonining asosiy xomashyosi neftni qayta ishlash natijasida hosil boladigan gazlar, neftning benzin va gazoyl fraksiyalari hisoblanadi.
  

Piroliz natijasida hosil bo'lgan mahsulot chiqimi, destruksiyaga uchratish darajasi xomashyoning uglevodorod tarkibiga bog'liq. C2-c4 tarkibli gazlar va benzin fraksiyasidagi n-parafinlarni piroliz qilish natijasida, asosan pirogaz hosil boladi (5-jadval).

Piroliz jarayoni isitiladigan reaktorlarda olib boriladi. Jarayonga quyidagi texnologik parametrlar ta'sir etadi: temperatura, xomashyoni reaktorga kelish vaqti va suv bug'i konsentratsiyasi (suyultirgich). Temperatura ko'tarilishi bilan reaksiya tezligi ortadi. Piroliz jarayoni unumdorligi xomashyoni reaksiya zonasiga kelish vaqtiga bog`liq.

• 
  Piroliz jarayoni isitiladigan reaktorlarda olib boriladi. Jarayonga quyidagi texnologik parametrlar ta'sir etadi: temperatura, xomashyoni reaktorga kelish vaqti va suv bug'i konsentratsiyasi (suyultirgich). Temperatura ko'tarilishi bilan reaksiya tezligi ortadi. Piroliz jarayoni unumdorligi xomashyoni reaksiya zonasiga kelish vaqtiga bog`liq.
  
• 
  Suv bug'ini piroliz reaktorlariga yuborishdan asosiy maqsad, uglevodorodlarni parsial bosimini pasaytirish va oraliq reaksiyalar tezligini kamaytirishdir. Suv bug'i konsentratsiyasi ortishi bilan etilen, buten, butadien hosil bo'lishi ko'payadi, aromatik uglevodorodlar chiqimi kamayadi.