Navoiy Davlat Konchilik Instituti fakulteti

Mavsumiy stavkalar - o'z imkoniyatlaridan yil davomida foydalanmaydiganlar uchun (masalan, kottej) haq olinadi

Dam olish kunlari / ta'til stavkalari - odatda odatdagidan farqli stavkalar. zamonaviy kommunal xizmatlar tomonidan taklif etiladigan turar-joy stavkalari qatorida

Oddiy stavka iste'mol qilingan kilovatt uchun ma'lum bir dollarni oladi ($ / kVt / soat). Darajali stavka eng keng tarqalgan turar-joy dasturlaridan biridir. Darajali stavka mijozning foydalanish hajmi oshgani sayin yuqori stavkani talab qiladi. TOU va talab stavkalari kommunal xizmatlarning eng yuqori talabini saqlab qolish va boshqarish uchun tuzilgan. Ushbu kontseptsiyaning asosiy maqsadi mijozlarni o'sha paytdagi quvvatdan foydalanish uchun ko'proq mablag 'undirib, yuk ko'tarish vaqtiga hissa qo'shishdan qaytarishdir. Tarixga ko'ra, stavkalar kechasi minimal edi, chunki eng yuqori daraja kun davomida barcha tarmoqlar elektr energiyasidan foydalanadi. Kattalashgan talab qo'shimcha ravishda energiya ishlab chiqarishni talab qiladi, bu an'anaviy ravishda unchalik samarasiz bo'lgan "yuqori darajadagi" zavodlar tomonidan ta'minlanadi, bu esa "tayanch" zavodlarga qaraganda elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun ko'proq xarajat qiladi.^[6] Biroq, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan ko'proq kirib borish, quyosh kabi, arzonroq narxga ega bo'lganligi sababli, elektr energiyasi quyosh eng ko'p energiya ishlab chiqaradigan kunduzgi kunga o'tkaziladi.

A kirish tariflari (FIT) rivojlanishini qo'llab-quvvatlovchi energiya ta'minoti siyosatidir qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish. FITlar qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqaruvchilarga moliyaviy foyda keltiradi. Qo'shma Shtatlarda FIT qoidalari muvofiq qayta tiklanadigan generatorlarning

elektr energiyasini o'zlarining kommunal xizmatlari tomonidan sotib olishlariga kafolat beradi. 

Net o'lchash qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarishni rivojlantirishni qo'llab-quvvatlovchi yana bir hisob-kitob mexanizmi, xususan, quyosh energiyasi. Mexanizm quyosh energiyasi tizimi egalarining tizimlari tarmoqqa qo'shadigan elektr energiyasi uchun kredit beradi. Uyingizda turar-joy mijozlari fotoelektrik (PV) tizimlari odatda uyning kunduzgi soatlarda iste'mol qilganidan ko'ra ko'proq elektr energiyasini ishlab chiqaradi, shuning uchun aniq o'lchash ayniqsa foydalidir. Ishlab chiqarish iste'moldan kattaroq bo'lgan bu vaqt ichida uyning elektr hisoblagichi uy egasining elektr energiyasi hisobiga kredit berish uchun orqaga qarab ishlaydi. The quyoshning qiymati elektr energiyasi chakana savdo stavkasidan past, shuning uchun elektr energiyasini etkazib berishning boshqa barcha mijozlari tomonidan aniq hisoblagich mijozlari subsidiyalashadi.^[10] Bir kun oldin prognozlashning eng sodda modeli bu har bir avlod manbalaridan avlod bloklariga taklif qilishni va eng arzon takliflarni tanlashni talab qilishdir. Agar takliflar etarli bo'lmasa, narx oshiriladi. Agar juda ko'p takliflar berilsa, narx nolga yetishi yoki salbiy bo'lishi mumkin. Taklif narxi har qanday foyda bilan birga ishlab chiqarish narxini, shuningdek uzatish narxini ham o'z ichiga oladi. Quvvatni ulashgan joydan sotish yoki sotib olish mumkin quvvat havzalari.

Mustaqil tizim operatorlari (ISO) kontseptsiyasi ulgurji bozor ishtirokchilari o'rtasida uzatish va ishlab chiqarish jarayonini ajratish orqali avlodlar o'rtasidagi raqobatni kuchaytiradi. Iqtisodiy dispetcherlikni aniqlash uchun ISO'lar takliflar asosida bozorlardan foydalanadilar.

Shamol va quyosh energiyasijo'natiladigan. Odatda bunday quvvat boshqa har qanday takliflar oldidan, har bir etkazib beruvchi uchun oldindan belgilangan narxda sotiladi. Har qanday ortiqcha boshqa tarmoq operatoriga sotiladi yoki undan foydalanib saqlanadi nasos bilan saqlanadigan gidroelektryoki eng yomon holatda qisqartirildi. Qisqartirish quyosh energetikasining iqtisodiy va atrof-muhitga ta'siriga sezilarli darajada ta'sir qilishi mumkin. Ajratish savdolar orqali amalga oshiriladi

Yaqinda joriy etilgan aqlli tarmoqlar va taqsimlanadigan qayta tiklanadigan avlodni integratsiyalashuvi natijasida kelajakda talab, talab va narxlarning noaniqligi oshdi. Ushbu noaniqlik bashorat qilish mavzusida juda ko'p izlanishlar olib bordi.

Issiqlik va elektr energiyasining iste`molchilari va etkazuvchilari orasidagi iqtisodiy o’zaro munosabatlar preyskurantlar-tariflar bilan aniqlanadi, ular:

• 
  issiqlik va elektr energiyasini ishlab-chiqarish, uzatish va taqsimlash bilan bog’liq barcha xarajat turlarini, hamda rejalashtirilayotgan chegirma va jamg’armalarni aks ettirishi;
  
• 
  energiyani ishlab-chiqarish va foydalanish bilan bog’liq bo’lgan hal q xo’jaligi xarajatlarini pasaytirishga yordam berish;
  
• 
  issiqlik va elektr energiyasining sifatini hisobga olish;
  
• 
  imkoniyati boricha energiyani o’lchashning va iste`molchilar bilan hisob-kitobning soddaligini ta`minlashidir.
  

O’zbekiston Respublikasi hududida issiqlik energiyasi hokimiyatlar tomonidan rostlanadigan tariflar bo’yicha amaldagi qonunchilikka muvofiq beriladi, uning maqsadi quyidagi masalalarni aniq echishga qaratilagan:

• 
  yuridik shaxslar va aholini issiqlik energetikasi bilan ustuvor ta`minlash;
  
• 
  issiqlik energiya iste`mollarini energiya ta`minlovchi tashkilotlarning tabiiy monopoliyasidan himoya qilish;
  
• 
  energiya tejamlovchi tashkilotlarni ishlashi uchun normal iqtisodiy sharoitlar yaratish.
  

Bug’ va issiq suvdan iborat issiqlik energiyasining narxi qozonlarning pasport ko’rsatkichlari yoki IEM kollektoridan turbina olayotgan joydagi 1Gkal uchun bo’lgan tarif bilan aniqlanadi. Bunda iste`molchilarga kelib tushayotgan bug’dagi issiqlik energiya soni, shartnomada ko’rsatilgan bug’ning o’rnatilgan parametrlari bo’yicha bug’ning og’irlik sonini uning issiqlik qiymatiga ko’paytirish bilan aniqlanadi va energiya ta`minlovchi tashkilot va iste`molchilarni bo’lib turgan issiqlik tarmog’i chegarasida hisobga olinadi. Bo’lish chegarasi issiqlik tarmoqlarining balans belgilari bo’yicha aniqlanadi.

Issiqlik energiyasiga tariflar kondensatorning ko’paytirishini hisobga olgan holda o’rnatiladi. Qaytarilmagan kondensat uchun iste`molchi qo’shimcha (10-20%ga ko’p) to’lashi kerak.

Kondensatni qaytarganligi uchun iste`molchilarni rag’batlantirish energiya tejash masalasini echishning yana bir yo’llaridan hisoblanadi.

Iste`molchilar tomonidan issiqlik energiyasi uchun to’lov (aholidan tashqari) tasdiqlangan tariflarni indeksatsiya kilish mexanizimini qo’llagan holda qo’yidagi formula bo’yicha aniqlanadi.

,

Bu erda T_m – indeksatsiya mexanizmini qo’llash bilan aniqlangan tarif; T_b - amaldagi qonunchilikka muvofiq o’rnatilgan asosiy tarif; V_n – issiqlik energiyasiga tarifning indeksatsiya qilinmagan ulushi, u ularning AQSH dollariga nisbatan qiymati (yoki issiqlik energiyasining iste`molchilarini to’lov hujjatlarini rasmiylashtirish); K_d- tariflarni dollar ekvivalentiga o’tkazish koeffitsienti, bu koeffitsient ularni o’rnaltilgan vaqtida aniqlanadi (K_d – 1/ K_b , bu erda K_b – amaldagi tarif o’rnaltilgan kunida o’zbek so’mining AQSH dollariga nisbatan kursi qiymati).

1-guruh . Ulangan qiymati 750 kVA bo’lgan va undan yuqori , elektr energiyasini tabaqalashtirilgan ta’rif bo’yicha xisob kitob qilinadigan is’temolchilar ( byujet tashkilotlari, suv ta’minoti tashkilotlari , fermervguruh xo’Jliklari va suv is’temolchilari uyushmalarining nasos stansiyalari shuningdek davlat byujetidan moliyalshtirilgan nasos stansiyalari bundan mustasno ) uchun 450 so’m

2-guruh. Elektr energiyasi uchun bir stavkali ta’rif bo’yicha xisob kitob qilinadigan is’temolchilar maishiy guruh is’temolchilaridan tashqari 450 so’m

3-guruh. Maishiy is’temolchilar ( axoli turmush extiyojlari uchun , uy-joylar, xonadonlar, yotoqxonalar, yordamchi xo’jaliklar, shaxsiy foydalanadigan tomorqa bog’ obyektlari , shu jumladan bog’ shirkatlari

Dala hovlilar sug’orish nasoslari, shaxsiy avtomashinalar uchun garajlar, xususiy uy-joy mmulkdorlari shirkatlari , yuridik shaxslar yotoqxonalari va oilaviy korxonalar, shuningdek, elektr energiyasidan axoli ehtiyojlari uchun foydalaniladigan loaqal qozon xonalar) uchun 295 so’m

4-guruh Turar joy binolari va yotoqxonalarda yashovchi uy-joy , belgilangan tartibda oziq-ovqat maxsulotlarini tayyorlash uchun elektr plitalari bilan jixozlangan maishiy iste’molchilar uchun 147,5 so’m

Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining 90 foizidan ortig‘i issiqlik elektr stansiyalari ulushiga to‘g‘ri keladi. Ushbu sub’ektlarda elektr toki

hosil qilish uchun katta miqdorda gaz, mazut, ko‘mir va boshqa turdagi yoqilg‘i mahsulotlari sarflanadi. Ushbu yoqilg‘i mahsulotlari narxining o‘zgarishi, o‘z navbatida, ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasi tarifiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Shu davrga qadar amal qilib kelgan elektr energiyasi tarif guruhlari 10 tani tashkil etib, ulardan amaliyotda foydalanishda qiyinchilikka duch kelinayotgan edi. 
Bugungi kunda murakkab tuzilgan guruhlashdan voz kechilib, soddalashtirilgan tartibga o‘tilayotir. Natijada 2018 yildan e’tiboran elektr energiyasi tarif guruhlari soni 4 taga qisqartirildi. Hozirgi paytda respublikamiz energetika sohasini modernizatsiya va rekonstruksiya qilish yangi zamonaviy texnologiyalarni joriy etishga katta ahamiyat berilmoqda. Bunday modernizatsiyalash ishlari tizimda yuqori samaradorlikka erishilishiga olib keladi. Yuqori samaradorlik esa, o‘z-o‘zidan, yoqilg‘i energetika resurslarini, aniqroq aytganda, tabiiy gaz, ko‘mir, neft mahsulotlarini iqtisod qilinishini ta’minlaydi. 

Hozirgi kunda ana shunday yirik loyihalar ro‘yobi uchun xalqaro moliya institutlarining imtiyozli kredit mablag‘lari jalb qilinayotir. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan ishlar natijasida respublikada zamonaviy ilg‘or texnologiyalar asosida “Navoiy IES”da 478 MVt, “Talimarjon IES” UKda 2 ta 450 MVtli hamda “Toshkent IES” UKda 370 MVt quvvatga teng bug‘-gaz uskunalari, “Angren IES” AJda esa 130-150 MVt quvvatga teng kullik darajasi yuqori bo‘lgan ko‘mirni yoqishga mo‘ljallangan energoblok ishga tushirildi. 

Shuningdek, yaqin yillarda “Navoiy IES”da ikkita 450 MVTli, Taxiatoshda ikkita 280 MVtli, To‘raqo‘rg‘onda ikkita 450 MVtli zamonaviy energobloklar faoliyat boshlaydi. Yuqori hamda past kuchlanishli elektr tarmoqlari rekonstruksiya qilinadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirish orqali ishlab chiqarish samaradorligi oshiriladi. Bu esa elektr energiyasi tariflarining keskin oshib ketishining oldi olishga xizmat qiladi. 

Elektr energiyasi tariflarining o‘zgarishi mavzusi bugungi kunda muhokamalar markazida turibdi. Ijtimoiy tarmoqlar, internet-OAVlar ayniqsa, ushbu “qaynoq” mavzuni ko‘tarib chiqishni yoqtiradi, zero uning o‘quvchisi ko‘p. Ammo elektr energiyasi narxi oshishi haqida so‘z ketganda, kamdan kam kishilargina narxlar qanchaga oshishi bo‘ycha aniq ma’lumotlarni keltiradi, narxlar qanday bo‘lsa, shundayligicha qolsa, nima bo‘ladi, degan savol kamdan kam odamning xayoliga keladi.

Keling, izchillik bilan mulohaza yuritaylik – aholi tomonidan elektr energiyasi iste’moli uchun bugungi narxlar qayerdan olindi. Aholi uchun bu bir kilovatt-

soat uchun 250 so‘mni tashkil etadi. Amalda esa bir kilovatt-soat elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun 450 so‘m sarflanadi. Ya’ni biz, aholi uchun elektr energiya narxi davlat tomonidan dotatsiya qilinadi. Bunday dotatsiyaning oqibatlari shundaki, agarda u o‘n yillar davom etayotgan bo‘lsa (amalda ham shunday bo‘lmoqda) sohaning norentabelligga olib keladi.

Foydalanilgan adabiyotlar va saytlar:

1.Wikipedia.uz

2.“O’zbekenergo” rasmiy sayti

3.Kun.uz Energetika vazirligi.

4.Uz.wiki