Navoiy Davlat Konchilik institute ―Konchilik‖ fakulteti

Geosinklinal  -  tektonika  va  umuman  geologiyaning  asosiy  tushunchalaridan  biri.  Olimlarning  qayd 

qilishicha,  geosinklinal  turlari  ko‘p  va  xilma-xildir:  Parageosinklinal,  ortoyegsinklinal,  evgeosinklinal, 

miogeosinklinal,  va  xakozolar.  Xozirgi  vaqtda  geosinklinal  tushunchasining  umumiy,  ko‘pchilik 

tadqiqotchilar qabul qilgan yoki tan olgan ta'rifi yuq. Geosinklinal-yer po‘stining eng xarakatchan, yoriqlarga 

boy, yotqiziqlar katta qalinlikka (15-20 km) ega bo‘lgan qismi. Geosinklinalning asosiy xususiyatlaridan biri-

uning rivoj-lanishida turli bosqichlarning  mavjudligi. Geosinklinal  dastlabki bosqichida keng, chuqur dengiz 

xavzalarida  shakllanadi,  ularning  ichida  ayrim  ko‘tarilmalar,  urtaliq  massiv  va  suv  osti  bazalt  vulkanlari 

paydo  bo‘ladi.  O‘rta  bosqichda  qayt  qilingan  xavzalar  o‘rnini  ko‘tarilmalar  egallaydi.  Geosinklinal 

bosqichining so‘ngi bosqichida esa umumiy ko‘tarilish sodir bo‘ladi, ko‘pchilik bukilmalar tutashadi. Ushbu 

jarayonlar  natijasida  ular  burmali  tog‘  inshoatlariga  aylanadi.  Keyingi  yillarda  litosfera  plitalarining 

tektonikasi goyasining rivojlanishi munosabati bilan geosinklinalga yangicha ta'rif berilmoqda. Ushbu goyaga 

asosan  geo-sinklinal  litosfera  plitalarining  o‘zaro  to‘qnashgan  joyi  bo‘lib,  u  yerda  geosinklinal  jarayoni 

kechadi.  Bu  jarayon  surilayotgan  okean  plitasining  suvsizlanishi  va  qayta  erishi  xisobiga  xamda  magmatik 

qayta  o‘zgarish,  metamorfizm  va  to‘qnashayotgan  plitalar  old  qismlarining  shakl  o‘zgartirishi  evaziga 

kontinental yer po‘stining paydo bo‘lishida ifodalanadi. 

---

Zilzila. Yer po‘stining silkinishi zilzila deyiladi. Yer yuzasini yemiruvchi, buzuvchi zilzilalarning 68% 

ga yaqini Pireneyya, Alp,  Apennin, Karpat, Bolqon,  Kavkaz tog‘lariga  va O‘rta Osiyoning tog‘ tizmalariga, 

ximolay  tog‘lariga,  qolgan  28%  i  tinch  okean  xalqasiga  to‘g‘ri  keladi.  Bular  seysmik  rayonlardir.  Zilzila 

xodisalarini o‘rganuvchi fan syeysmologiya deb ataladi. Zilzila yer qobig‘ining ichki qismidagi massalarning 

juda  kuchli  xarakatga  kelishidan  paydo  bo‘ladi  va  zilzila  to‘lqinlari  markazdan  atrofga  qarab  tarqaladi.  Yer 

sirtining  tebranishi,  unga  ichki  qatlamlardan  o‘tib  keluvchi  egiluvchan  to‘lqining  o‘rilishidan  kelib  chiqadi. 

Agar  to‘lqin  tikka  urilsa,  ya'ni  zilzila  yer  sirti  bilan  tug‘ri  yoki  qiyaroq  burchak  hosil  qilsa,  yer  ustidagi 

narsalar  yuqoriga  ko‘tarilib,  pastga  tushadi.  Agar  to‘lqin  qiya  urilsa,  yer  ustidagi  narsalar  gorizontal 

xarakatlanadi,  ba'zan  ular  qayiqqa  o‘xshab  tebranadi.  Zilzila  vaqtida  ba'zi  to‘lqin  zarbalarini  kishilar 

sezmaydi,  faqat  maxsus  asbobgina  sezadi,  bunday  kuchsiz  zilzila  xarakati  mikrosyeysma,  asboblarsiz 

seziladigan zilzila makroseysma deyiladi.  

Zilzila  to‘lqinlarini  xisobga  oluvchi  asboblar  o‘rnatilgan  500  ga  yaqin  stantsiya  yer  sharida  xar  yili 

9000  tagacha  zilzilani,  ya'ni  soatiga  bir  marta  zilzila  bo‘lishini  xisobga  oladi.  Yerning  ichidagi  zilzila 

boshlangan markaz - gipotsyentr, uning yer yuziga tikka chiqqan joyi - fokusi - epitsyentr deb ataladi.