Навоий кон-металлургия комбинати навоий давлат кончилик институти “кимё-металлургия” факультети

3-Мавзу. Илк классик мактабнинг вужудга келиши давридаги
таълимотлар (2 соат) 
 
РЕЖА 
1. Англия ва Францияда классик иқтисодий мактаб вужудга келишининг шарт-
шароитлари 
2. В.Петти - Англия классик иқтисодий мактабининг асосчиси 
3. XVII-XVIII асрларда Франция тараққиѐтининг хусусиятлари ва унинг 
П.Буагильбер қарашларида акс этиши 
4. Физиократизм. Ф.Кенэ ва А.Тюргонинг иқтисодий таълимотлари 
 
1. АНГЛИЯ ВА ФРАНЦИЯДА КЛАССИК ИҚТИСОДИЙ МАКТАБ ВУЖУДГА 
КЕЛИШИНИНГ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ 
XVII-XVIII асрларда Fарбий Европада саноатнинг тез ривожланиши мануфактура 
давридаги (ташқи савдо ривожига тўсиқ) протекционизм сиѐсати ва (тадбиркорлик 
ташаббусини бўғувчи) давлатнинг иқтисодий ҳомийлигига муҳтожлик йўқолди. 
Англиядаги XVIII аср ўрталаридаги саноат инқилоби жамоатчилик диққатини савдодан 
индустрияга жалб этди. Ишлаб чиқариш тадбиркорларни даромад олишнинг асосий 
манбаи сифатида янада кўпроқ қизиқтира бошлади. Аввалдан маълум инқилобий ғоялар 
амалий талабларга жавоб бермай қолди. Иқтисодий эркинлаштириш концепцияси янги 
ғоянинг асоси эди. 
Меркантилизм ўрнига классик (лот. намунали, ҳақиқий) иқтисодий мактаб 
вужудга келди. Чунки аввалги таълимот саноатлашаѐтган соҳибкорлар талабларига жавоб 
бермай
қўйди («Классик мактаб» атамаси К.Маркс томонидан берилган). Пайдо 
бўлаѐтган янги муаммоларни ҳал этиш янги йўналиш тарафдорлари зиммасига тўғри 
келди. Унинг намояндалари ўз илмий тадқиқотларининг асоси қилиб кишиликнинг 
ишлаб чиқариш соҳасини олдилар ва капитализмни илмий таҳлил қилиш бўйича 
дастлабки муҳим қадамни қўйдилар. Классик мактаб ишлаб чиқаришнинг янги усули 
шаклланаѐтган ва мустаҳкамланаѐтган даврда вужудга келди. Капитализм айрим 

---

41 
мамлакатларда тарихий шарт-шароитларга мос равишда феодал муносабатларнинг 
сақланганлик даражасига қараб турлича ривожланди. Бу жараѐнлар дастлаб XVI асрда 
Англияда рўй бера бошлади. Феодализм емирилиб, унинг заминида капиталистик, яъни 
бозор муносабатлари шакллана борди. Уй ҳунармандчилиги урнига мануфактуранинг 
кириб келиши катта ижобий воқеа бўлди. Тарих, халқ хўжалиги тарихи ва бошқа 
ижтимоий фанларни ўқиганда ҳунармандчилик, цех ва мануфактура нима эканлиги баѐн 
этилади, уй ҳунармандчилигида ҳамма асосий ишлар бир одам ѐки оила томонидан 
бажарилган (хом ашѐни тайѐрлаш, қайта ишлаш, сотиш...), унда аниқ меҳнат тақсимоти 
йўқ, мануфактурада эса (manu - қул, facture - тайѐрлаш) меҳнат тақсимоти, кооперация, 
ѐлланма ишчи кучи, демак, капиталистик ишлаб чиқаришнинг куртаклари пайдо бўлди. 
XVI асрдан бошлаб дастлаб Англияда деҳқонларнинг ердан маҳрум қилиниши (ер йирик 
лендлордлар қўлига ўта бошлади) рўй берди, йоменлар - деҳқон синфи тугатилди, 
оқибатда капиталистик фермерчилик юзага келди (улар ерни лендлордлардан узоқ 
муддатли ижарага олган), улар ѐлланма меҳнатдан (крепостнойлик эмас) кенг 
фойдаланган, кейинчалик техникани, илмий техника янгиликларини кенг қўллаганлар. 
Аграр инқилоб, ислоҳот номини олган бу ўзгариш мануфактура саноатининг ривожи 
билан боғлиқ. Дастлабки пайтларда бу соҳада мато тўқиш асосий эди. У ниҳоятда фойда 
келтирувчи соҳага айланди. Матога талаб ошди, уни қондириш учун, саноат учун керакли 
хом ашѐ базасини яратиш талаб қилинди. Хом ашѐ эса жун бўлиб, қўйлардан олинарди. 
Мануфактура ривожига жун керак, бунинг учун қўйлар сонини ошириш талаб этилди, 
кўп қўй бокиш учун эса янги кенг яйловлар зарур, оқибатда чакалакзор, ботқоқ, бўз ерлар 
чегараланиб («ерларни чегаралаш» деган ибора шундан келиб чиққан) яйловга 
айлантирилди, деҳқон (йомен)лар ўз ерларидан ҳайдаб чиқарилдилар, ерлари эса тортиб 
олиниб, яйловларга айлантирилди. Бу жараѐннинг муҳим аҳамияти бор: 1. мануфактура 
(саноат) учун хом ашѐ кўпайди; 2. саноатга кўп ва арзон ишчи кучи етказиб берилди 
(ердан маҳрум бўлган, ҳайдалган деҳқонлар иш қидириб шаҳарларга борганлар). 
Оқибатда саноат тез ўса бошлади, янги синфлар пайдо бўлди. Демак, саноатдагина эмас 
(мануфактура), қишлоқ хўжалигида ҳам капиталистик муносабатлар ғалаба қозонди. 
Мамлакатнинг иқтисодий ривожланишига йўл очиб берилди. Лекин кўплаб 
деҳқонларнинг экспроприация қилиниши (ерсизлантирилиши), уларни зўрлик йўли билан 
ѐлланма меҳнатга жалб этилиши (чунки бошқа илож йўқ) қарама-қаршиликни 
кучайтирди, оқибатда 1641-1660 йилларда Англияда инқилоб бўлиб ўтди. XVII асрдаги 
Нидерландиядан кейинги иккинчи бу инқилоб буржуа инқилоби бўлиб, у Англиядаги 
феодал жамиятга чек қўйди. Англия республика деб эълон қилинди, парламент вужудга 
келди, демократик жараѐн кучайди. 
Англия иқтисодиѐтида, соҳибкорларнинг бойишида мустамлакачилик сиѐсати 
катта ўрин эгаллади. Голландия, кейинчалик Франция устидан денгизда эришилган 
ғалаба туфайли Англия жаҳондаги энг йирик ва кучли денгиз давлатига айланди. 
Инқилобгача ва то 1830 йилларгача бу ерда протекционизм (савдода четга кўпроқ 
чиқазиб, четдан камроқ киритиш) сиѐсати (экспорт импортдан кўп) ўтказилган, бу эса 
савдонинг (айниқса ўз мустамлакаларига) кескин ўсишига олиб келди. Демак, савдо, 
товар-пул муносабатлари ҳам кескин ошди. 
Халқ хўжалигининг юксак ривожи илмий кашфиѐтларни тақозо этди. Шу даврда 
Англияда табиий фанлар, айниқса механиқа, астрономия ва физика тез ривож топди. Бу 
даврнинг энг буюк вакили Исаак Ньютондир (1643-1727йй.), Томас Гобс (1588-1679йй.) 
инглиз файласуфи, механистик материализм системасининг асосчиси сифатида катта 
аҳамиятга эга. Унинг фикрича, жамият механизмга ўхшаш нарса, унинг оддий элементи 
инсон деган ғоя ѐтади. «Инсон инсонга бўри» ибораси шу олимга тегишли, унингча 
эгоизм инсонни ҳаракатлантирувчи кучдир (бу фикр Смитда яхши берилган). Бу олимда 
тарихга зид фикрлар мавжуд бўлишига қарамай , унинг фикрича, ижтимоий ҳаѐтда ҳам 
худди табиатдаги каби объектив қонуниятлар мавжуддир. Ана шундай шароитда классик 

---

42 
иқтисодий мактаб шаклланди ва ривожланди. Бу даврда меркантилизм таълимоти талабга 
жавоб бермай қўйди ва унинг бузилиши рўй берди. 
Меркантилистлардан фарқли равишда (улар иқтисодиѐтнинг фақат муомала 
соҳасинигина таҳлил этганлар), классик мактаб намояндалари феодализм ўрнига келган 
нисбатан прогрессив капиталистик бозор муносабатларнинг ички иқтисодий алоқаларини 
ўргандилар ва ўз тадқиқотларини асосан ишлаб чиқариш соҳасига кўчирдилар. Классик 
иқтисодий мактаб деганда В.Петтидан бошланадиган иқтисодий тадқиқотлар тан 
олинади, бу таълимот ишлаб чиқаришдаги бозор муносабатларининг ички 
алоқадорлигини ўрганади ва таҳлил этади. В.Петти классик мактаб отаси ва 
статистиканинг кашфиѐтчисидир. Англияда В.Петти, Францияда П.Буагильбер шу 
мактабнинг бошловчилари бўлса, Францияда шу мактабнинг бир йўналиши бўлган 
физиократлар вужудга келди (Ф.Кенэ, А.Тюрго) ва у А.Смит, Д.Рикардолар билан 
якунланади. Бу давр капиталистик муносабатлар ривожига йўл очиб берди. Р.Хейлбронер 
ва Л.Туроуларнинг фикрича («Экономика для всех»), ишлаб чиқариш омиллари вужудга 
келди: меҳнат, ер ва капитал товарга айлантирилди, бунгача улар товар бўлмаган. 
Ҳозирги давр тили билан айтганда, бозор тизими, бозор жамияти барпо этила бошланди. 
Янги таълимотнинг классик (мумтоз) деб аталишига сабаб аввало шуки, ҳозирги 
иқтисодиѐтнинг асосида ѐтувчи кўпгина назария ва методологик қоидаларнинг ҳақиқий 
илмий ҳарактери билан изоҳланади. Мана шу мактаб намоѐндаларининг хизматлари 
туфайли иқтисодий назария илмий фан даражасига кўтарилди. Эркин хусусий 
тадбиркорликнинг аҳамияти исботлаб берилди. П.Самуэльсон фикрича, янги таълимот 
тўла laisser faire (яъни тадбиркорлик фаолиятига давлатнинг мутлақ аралашмаслиги) 
шароитига ўтишга ва воқеаларнинг бошқача ривожига олиб келади ва фақат XIX асрнинг 
охирларида деярли барча мамлакатларда давлат иқтисодий функцияларининг доимий 
кенгайиши рўй берди. Бу таълимот намоѐндалари Англияда В.Петтидан то Д.Рикардогача, 
Францияда П.Буагильбердан С.Сисмондигача (XIX асрнинг ўрталаригача) янги 
жамиятнинг ҳақиқий ишлаб чиқариш муносабатларини тадқиқ этдилар. Уларнинг 
фикрича, эркин хўжалик фаолиятида шу даврдаги тузум мукаммал деб қаралади. 
Я.С.Ядгаров классик мактаб ривожланишида (маълум шарт билан) 4 босқични 
ажратади: 1-босқич XVII аср охири – XVIII аср бошига тўғри келади. Бу босқичда 
меркантилизм таълимотининг хатолари ѐритиб берилади ва унинг асосчилари В.Петти ва 
П.Буагильбер бир-биридан бехабар қийматнинг меҳнат назариясини илгари сурдилар ва 
ҳар қандай қийматнинг манбаи ва ўлчови сифатида товар маҳсулот ѐки бошқа бойликни 
яратиш учун сарфланган меҳнат миқдори ҳисобланади. Бойлик ва фаровонлик муомала 
соҳаси эмас, балки ишлаб чиқариш соҳасида яратилиши кўрсатилади. 
Бу босқич XVIII аср ўрталарида ва 2-ярмида франциялик Ф.Кенэ ва А.Тюрголар 
томонидан илгари сурилган физиократизм билан якунланади. Соф маҳсулот (миллий 
даромад) манбаини қидириш орқали асосий эътиборни меҳнат билан ерга қаратдилар. 
Меркантилизм танқид қилиниб, таҳлилда ишлаб чиқариш асоссиз равишда муомала 
соҳасидан тўла ажратиб қўйилган. 
2-босқич XVIII аср охири ва XIX аср бошига тўғри келиб, А.Смит асарларидаги 
иқтисодий ғояларда акс этган.
3-босқич XIX асрнинг 1-ярмига тўғри келиб франциялик Ж.Б.Сэй ва Ф.Бастия, 
инглизлар Д.Рикардо, Т.Мальтус ва Н.Сениор, америкалик Г.Кэри ва бошқалар 
асарларидаги ғоялар билан боғлиқ. 
4-якунловчи босқич XIX асрнинг 2-ярмига тўғри келади ва Ж.С.Милль ғояларида ўз 
ниҳоясига етади. К.Маркс ҳам шу босқич вакили сифатида қаралади лекин бизнинг 
фикримизча, бу унчалик тўғри эмас. Бу босқичларнинг ҳусусиятлари тегишли мавзуларда 
ѐритилади. 
Бизнинг маърузада социалистик ғоя вакиллари бозор иқтисодиѐтига муҳолиф 
таълимотлар гуруҳида қараб чиқилади, чунки бу олимларнинг асосий фикри хусусий 

---

43 
мулкчиликка ва бозор стихиясига қарши чиқиб, янги социалистик ва коммунистик 
жамият яратиш бўлган.