35
Шу даврда Ост-Индия, Африка ва бошқа колонияларнинг асосий мақсадлари савдо билан
боғлиқ эди. «Миллий бойликка» асосан ва кўпроқ савдо капитали сифатида қаралган ва
асосий иқтисодий категория - алмашув қийматига катта эътибор берилган.
Арасту, Ибн Халдун ва бошқа олимларга тегишли бўлган эквивалент (тенг)
алмашув тамойили меркантилистларга ѐт эди. Аксинча уларнинг фикрича алмашув
табиатан тенгсиз, яъни ноэквивалентдир. Бу ғоянинг келиб чиқиши тарихан бўлиб, улар
алмашув деганда биринчи навбатда ташқи савдо алмашувини тушунишган, айниқса
ривожда ортда қолган халқлар ва мустамлакалардаги алмашув олдиндан тенг бўлмаган.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, бошқа йўналиш (Арасту), ўрта асрдаги
тадқиқотчилардан фарқли равишда меркантилистлар қийматнинг меҳнат
назариясини
ривожлантирмадилар. Уларнинг фикрича, капиталнинг ўсиши ва жамғарилиши алмашув
туфайли, айниқса ташқи савдо туфайли рўй беради, лекин улар кўп масалаларни тўғри
ҳал этишга интилганлар. Меркантилизм бу даврда халқ манфаатларидан йирок сиѐсатни
олиб бораѐтганлиги очиқдан-очиқ маълум бўлиб қолди. Баъзи бир инглиз муаллифлари,
масалан
Ж.Чайлд, У.Темл бошқача йўл, яъни ссуда капитали миқдори (фоиз)ни
камайтиришни таклиф этган. Меркантилистларнинг ғоялари буржуа сиѐсий
иқтисодининг аввалги давр қарашларини акс эттиради, чунки улар асосий эътиборни
муомала соҳасига қаратган эдилар (бойлик асосан ишлаб чиқариш соҳасида юзага келади,
буни кейинроқ кўрамиз). Меркантилизм турли давлатларда асосий соҳаларда бир хил
намоѐн булса ҳам ўзига хос миллий хусусиятларга ҳам эга. Капиталистик ишлаб
чиқаришга имкони борича кўпроқ аҳолини жалб этиш муҳим деб ҳисобланган, чунки
реал иш ҳақи паст бўлган шароитда фойда келиши ошади ва капитал жамғарилиши
тезлашади.
Пул тизимини тартибга солиш, бу борада давлатнинг ролини ошириш қўлланган.
Айрим мутахассислар, Т.Манн четга нодир металлар чиқаришга рухсат бериш тарафдори
эди. Унинг фикрича, деҳқон ҳосил олиш учун ерга дон сепиши керак бўлгани каби,
савдогар ҳам четга пул олиб чиқиши ва унга чет эл товарларини сотиб олиши, уни кўплаб
олиб келиб, яна қайтадан сотиши ва янги қўшимча
пул ишлаб, миллатга фойда
келтириши керак. Мамлакат қуйидаги халқаро алмашув йўллари билан фойда олиши
мумкин: товарлар, хизматлар, нодир металлар экспорти ѐки инвестиция шаклида капитал
импорти (чет элдаги капитал фойдаси шаклида ҳам бўлиши мумкин). Давлат сарфлари
қуйидагича: товарлар импорти, яширин импорт, нодир металлар импорти ва чет эл
активлар шаклидаги капитал экспорти. Одатда бу икки ҳолат тенг бўлади. Аммо
меркантилистлар шу йўл билан фойда
олиш мумкинлигига ишонганлар, бу бироз хато
фикрдир (қуйида кўрилади).
Меркантилизм таълимот сифатида ҳам, иқтисодий сиѐсатдаги йўналиш сифатида
ҳам турлича эди: эскираѐтган феодал муносабатларга қарама-қарши ва янги буржуазияни
қўллаш орқали ўз даври учун прогрессив бўлган илк капитализмнинг шаклланишига
яхши имконият яратди. Аммо Францияда Людовик XIV («Давлат бу мен» деган) ва
Кольбер томонидан мануфактураларни кўпайтириш усули миллий саноатни
ривожлантириш учун эмас, абсолютизмни мустаҳкамлаш, қирол хонадонининг сарф-
ҳаражатларини қоплашга қаратилди.
Германиядаги камералистлар ҳам мавжуд
ҳоқимиятни қўллаш, аҳолини эса уларга сўзсиз буйсундиришга ҳаракат қилдилар.
Меркантилизм билан бирга
сиёсий иқтисод тушунчаси ҳам кириб келди. Бу тушунча
франциялик
Антуан Монкретьен Сьер де Ваттевиль томонидан киритилди (1565-1621).
У 1615 йилда «
Сиѐсий иқтисод трактати» китобини ѐзди. Бундаги асосий ғоя - «
кўп
сотишу, кам сотиб олиш». Олим ўз ғоялари буйича фаол меркантилист эди.
«Сиѐсий иқтисод» тушунчаси ва шу номли фан ХХ асрнинг 90-йилларигача яшаб
келди, айниқса собиқ социалистик деб аталган мамлакатларда бу ном машхур эди, чунки
давлатнинг иқтисодиѐтга фаол аралашувини қонуният даражасига кўтарган эди. Fарбда
XIX аср охирида (А.Маршалл) бу ибора «экономикс» шаклида қўлланила бошланган (бу
ҳақида қуйида гап боради). Англияда қишлоқ хўжалиги ва
саноатда капиталистик
36
ўзгаришлар эрта амалга ошган ва бунга меркантилизм ҳам ѐрдам берган бўлса,
Францияда аҳвол ўзгача эди. Францияда янги меркантилизм сиѐсати (Людовик XIV)
ҳукумат аъзоси (молия назоратчиси ва денгиз ишлари вазири) Жан Батист Кольбер (1619-
1683) томонидан кенг олиб борилди (бу сиѐсат
кольбертизм деб аталади). Бу давлатда
феодал муносабатлар (айниқса майда деҳқончилик) кенг тарқалгани учун Кольбер асосий
эътиборни саноатга қаратди ва аграр соҳани деярли эътиборга олмади. Масалан, четдан
қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари келтириш қўлланган, чиқариш эса чекланган, дон нархи
давлат томонидан паст ушлаб турилган.
Бу сиѐсатда саноат биринчи ўринга қўйилади ва айниқса қишлоқ хўжалигининг
пасайишига олиб келди, бу эса норозиликларга сабаб бўлди. Шундай ҳақиқатга яқин
ривоят борки, унга кўра ишбилармонлар Кольберга шикоят қилишган, шунда у «нима
истайсизлар» деб сўраганда французча «laisser faier» (қилишга рухсат беринг, яъни ўз-
ўзидан давом этаверсин) деган эканлар, яъни «бизга эркинлик беринг» дегани. Бу ибора
ҳозирги даврда ҳам соф эркин иқтисодиѐт принципларини, биринчи навбатда, давлатнинг
иқтисодиѐтга аралашмаслигини талаб этади (либерализация, лэссэ-фэрр).
Меркантилизмнинг яна бир шакли
камералистика (лотинчада-хазина) бўлиб,
айниқса, Германияда кенг тарқалган. Бу ғоя тарафдорлари йирик феодаллар
хўжаликларини бошқариш масаласини юқори қўядилар ва буни идора доирасида ҳал
қиладилар. Демак, янги таълимот бўйича иқтисодиѐтда давлат роли биринчи ўринга
кўйилади. Амалда эса турли-туман фармон,
фармойиш, қонунлар юзага келиб, эркин
рақобатга йўл берилмас эди. Ҳунармандчилик буйича цех тизими, феодалларнинг
имтиѐзларини ҳимоя қилувчи қоидалар сақлаб қолинди (тенглик йўқ). Бу тизим
Францияда ХVIII аср охиригача, Англияда ХIХ аср бошларигача сақлаб келинди.
Меркантилизм бозор иқтисодиѐтининг биринчи таълимоти эди. Бу таълимот барча
мамлакатларда тарихан прогрессив ҳарактерга эга. Меркантилистлар
биринчи марта
бойлик сифатида истеъмол қийматини эмас, балки алмашув қийматини қабул қилдилар.
Улар қийматни ва демак бойликни пул билан тенглаштириб, оддий тил билан айтганда
кўпол, содда шаклда бозор-капиталистик иқтисодиѐтнинг сири, унинг алмашув
қийматига тўла тобеъ эканлигини очиб қўйдилар. Хуллас, меркантилистлар қийматнинг
меҳнат назариясидан анча узоқда эдилар. Меркантилизм (протекционизм) сиѐсати
капиталнинг дастлабки жамғарилишини ва демак, феодализмдан капитализмга ўтишни
тезлаштирди.
Do'stlaringiz bilan baham: