Навоий “хамса” сидаги баъзи образлар талқинига доир

3. “XAMSA”DAGI AYRIM HIKOYATLAR TALQINI 
 
Alisher Navoiy asarlarining mazmun-mohiyatini tezda anglab yetishning 
bir qator murakkabliklari bor. Ayrim bayt, hikoyat, obraz yoki timsollarning 
asosiy ma’nosini to`g`ri tushunish chuqur tafakkur, keng qamrovli ilmni talab 
etadi. Shoir asarlarini teranroq his qilishda tariqat odobi, tasavvuf mohiyati, 
islom odob-axloqi, so`fiylar hayoti, shaxsiyati bilan bog`liq jihatlardan oz 
bo`lsa-da xabardor bo`lishning ham ahamiyati bor. Ayniqsa, Navoiyning 
“Nasoyim ul-muhabbat” asari bilan tanishishning afzalliklari ko`p. Shoirning 
boshqa asarlarida ilgari surilgan g`oyalarni to`g`riroq talqin etishda uning o`rni 
katta. Ma’lumki, “Xamsa” da bir qator masalalar yoritilgan. Ko`pgina ibratli 
hikoyatlar keltirilgan. “Hayrat ul-abror” ning o`n uchinchi maqolatida haqiqiy 
insonlik, “odamiylar odamiysi qanday bo`lishi haqida mulohazalar bildirilgan.
1
Shoirning ta’kidicha, “Necha jafo yetsa, vafo aylagan”, azob-u ozorlarga sabr 
bilan chidaydigan, hech kimga yomonlikni ravo ko`rmaydigan kishi “bashar 
xaylining insoni”. Shu yerda Ayyubi xalaf va o`g`ri haqidagi hikoyat 
keltirilgan.
2
Ayyubning uylariga lahm qazib o`g`ri kiradi. Ko`p narsani orqalab 
o`sha teshikdan chiqib ketishni istaydi. Voqeadan xabardor bo`lib turgan Ayyub
o`g`riga yumshoqlik bilan muomala qiladilar va eshikni ochib beradilar. O`g`ri 
tavba qiladi. To`g`ri yo`lga kiradi – voqea shu. Odatda, uyiga o`g`ri kirgan 
kishining qay holatga tushishi, unga qiladigan munosabati ayon. Ammo Shayx 
nega karamu afv ko`rsatdilar, yaxshi muomala qildilar? Sababi nima?
Ayyub – komil inson. Adashganni to`g`ri yo`lga solish haqiqiy 
musulmonning ishi – bu bir tomoni. Ikkinchidan, shayx “shariat rioyati va 
tariqat odobi” dan xabardor edi. Bu odobning shartlari, qoida va amallari 
qanday? Mana shu yerda bir oz qiyinchilikka duch kelamiz. Navoiyning 
“Nasoyim ul-muhabbat” asarida tariqat odobi haqida fikrlar keltirilgan. Shoir 
shunday yozadi: “Ul adabdurki, yaxshiyu yomonga va ulug`u kichikka bajo 
keltirurlar... Hattoki, o`z farzandlariga va xodimu mamluklarigaki /qul, asir/, har 
necha alardin beqoidalig` ko`rsalar, xushunat / qo`pollik/ birla alarga so`z 
demaslar, balki nasihatni yumshog` va chuchuk til bila qilurlar, hattoki 
o`g`rigacha”.
1
Ayyubning o`g`riga yumshog` muomalasi ana shu jihat bilan izohlansa 
to`g`ri bo`ladi. 
Maktab o`quvchilari Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostoniga kirgan 
“Hotami Toyi hikoyati” ni yaxshi bilishadi. Hotam – adabiyotimizdagi saxiylik 
1
Alisher Navoiy. Hayrat ul-abror. Yigirma tomlik. 7-tom. Toshkent, 1991. 233-242-betlar.
2
O`sha asar, 242-245-betlar.
1
Alisher Navoiy. Nasoyim ul-muhabbat. 17-tom. Toshkent, 2001, 18-bet.

---

 144 
timsoli. Ammo u o`tinchi cholni o`zidan ham ustun qo`yadi. O`z mehnati bilan 
yashash, birovning minnatisiz umr kechirish – komillik nishonasi. Chol 
shunchaki oddiy mehnatkash emas. U aqli komil, ilm-ma’rifatdan xabardor 
ulug` zot. Sharq allomalari halol mehnat bilan kun kechirishi ko`p targ`ib 
etishadi. Buning boisi bor. Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat”da Abdulloh Ansoriy 
shayxlar haqida yozganda, shayx Abu Said Xarrozni “barchadin alarni ko`prak 
vasf qilibdurlar”
2
deydi. Sababki, “alar o`t uk /etik/ tikarga mansubdirlar”, ya’ni 
mehnat qilib, halol luqma bilan kun kechirishni odat qilgan ekanlar. Navoiy 
keltirgan bu hikoyat bilan “Hotami Toyi”dagi chol orasida o`xshashlik, yaqinlik 
ko`zga tashlanadi. Chol obrazini ana shu asosda tahlil etish muvofiqdir.
Navoiyning lirik asarlari, “Xamsa”, “Nasoyim ul-muhabbat” va boshqa 
asarlarida “Futuvvat”, “Javonmard” /“juvonmard”, “jo`mard”/, “Muruvvat” kabi 
atamalar ko`zga tashlanadi. Bu so`zlarning ma’no va mohiyatini bilmaslik, ular 
uchraydigan misralar mazmunini yetarlicha anglamaslikka sabab bo`ladi. 
Ularning istilohiy, lug`aviy ma’nolari, futuvvat shartlari, qonun-qoidalari 
Husayn Voiz Koshifiyning “Futuvvatnomai sultoniy yoxud javonmardlik 
tariqati”
3
kitobida va boshqa ko`pgina manbalarda qayd etilgan. Professor 
N.Komilovning bu boradagi fikrlari e’tiborga loyiq.
4
Bu boradagi ma’lumotlarni bilish- Navoiyning ayrim fardlari, qit’alari- 
umuman lirik asarlari, “Xamsa”dek yirik asarlaridagi mohiyatni, ayrim 
obrazlarga xos xususiyatlarni to`g`ri va yetarlicha tushunib olish imkonini 
beradi. Hammamizga ma’lum bo`lgan va 10-sinf uchun chiqarilgan “O`zbek 
adabiyoti” darsligiga kiritilgan ushbu fardga e’tibor beraylik:
Muruvvat barcha bermakdur, yemak yo`q, 
Futuvvat barcha qilmoqdur, demak yo`q.
1
She’r tahlili darslikda berilgan. Ammo uning mazmunini yana ham 
batafsil anglash uchun “Futuvvat”, “Muruvvat” tushunchalaridan yetarlicha 
xabardor bo`lish zarurga o`xshaydi. Agar o`quvchi ulardagi mohiyatni, bu 
guruhga taalluqli shaxslar xarakteri, tabiatidan bexabar bo`lsa, fard mazmunini
chuqur his qila olmaydi.
“Xamsa”– umumta’lim maktablarida keng o`rganiladi. Asardagi ayrim 
hikoyatlar, obrazlarni “Futuvvat”, “Muruvvat”, “Javonmard” kabi atamalar bilan 
bog`langan holda kengroq tadqiq etish zarur. Zero, shularsiz ularning mohiyati 
yetarlicha ochilmaydi. Shoir asarlarida gadodan tortib adolatli shohgacha, 
payg`ambardan tortib, shayx, so`fi, oddiy kishilargacha, ma’shuqa-yu oshiqlar, 
2
O`sha asar, 15-bet.
3
Husayn Voiz Koshifiy. Futuvvatnomai sultoniy yoxud javonmardlik tariqati. Toshkent, 1994.
4
N.Komilov. Tasavvuf. 1-kitob. Toshkent, 1996.
1
Alisher Navoiy. Favoyid ul-kibar. 6-tom. Toshkent, 1990. 529-bet. 

---

 145 
navjuvon yigitdan tortib, mehnatkash cholgacha mana shu sifatlarga ega 
shaxslar tarzida sharh etiladi. “Xamsa”dagi Farhod, Shirin, Layli, Majnun, 
Iskandar, Axiy, Mas’ud, Ayyub, o`tinchi chol, gado va boshqalarni esga olaylik. 
Ularning har birida “Futuvvat ahli”, “javonmard”larga xos yoki bu xususiyatlar 
kuzatiladi.
Birgina misol: “Layli va Majnun”da bir necha o`rinda “Muruvvat”, 
“Futuvvat”, “Javonmard”, “Futuvvat ahli”, “Muruvvat ahli” jumlalari ko`zga 
tashlanadi. Avvalo, Majnun ham javonmardlardan edi. Uning hech kimga ozor 
yetkazmasligi, insonlarga, hatto hayvonlarga bo`lgan munosabati va muhabbati, 
pok qalb-u toza ko`ngli shunga ishora. U “nafsdin kechib tamomi”, ya’ni nafs 
balosidan qutilgan, ruhan yuksaklikka ko`tarilgan, axloqi yuksak zot. Axloq 
komilligi, nafsni mag`lub etish ham javonmardlarga xos. Zayd Majnunga “Ey 
juvonmard!”- deya murojaat etadi. Shoir shunday yozadi:
Majnunki futuvvat ahli erdi, 
Ihsonu muruvvat ahli erdi.
1
Umuman, Majnun obrazini ham, boshqa obrazlarni ham ana shu jihatdan 
tahlil etsak, Navoiy qarashlari, shoir ilgari surgan g`oyalar mohiyatini to`g`ri 
anglay boshlaymiz. O`quvchilarimiz Navoiyning shoirona iste’dodi, asarlaridagi 
ulug`vor salohiyatni yanada yorqin his qila boradilar.