|
Tinsi o„g„li
yotadigan Bangligak tog„i, Tangri, Umay, muqaddas er- suv
va h. Bu mifologik
obrazlar boshqa bititoshlardagi kabi ma‘noga ega.
To‗nyuquq xoqonlik oldidagi o‗zining xizmatlarini bayon qilar ekan, davlatning
va xalqning erkin nafas olishiga, dushman ustidan zafarlarga erishuviga Eltarish
xoqon bilan birga, o‗zining xizmatlari muhim omil bo‗lganini alohida ta‘kidlaydi.
Bitigtosh yozilgan paytda To‗nyuquq ancha keksayib qolgan ko‗rinadi, zotan,
bititosh so‗ngida To‗nyuquq buni alohida ta‘kidlaydi va Bilga xoqon hukmronligi
davom etayotganini ham eslatadi. Bundan ma‘lum bo‗ladiki, mazkur bitigtosh
yozilgan paytda Turk xoqonligi ancha kuchaygan, atrofdagi dushmanlarni mag‗lub
qilgan, edi. To‗nyuquq va Eltarishning ikkala o‗g‗li Mo‗g‗uliyon (bo‗lg‗usi Bilga
xoqon) va Kul tigin Turgash xoqonligining CHabish chur boshchiligidagi qolgan-
qutgan lashkarini ta‘qib qilib, Sirdaryoning ortiga o‗tdilar. To‗nyuquq bu paytda
g‗arbiy Truk xoqonligiga yordam berish uchun kelgan edi. Bu paytga kelib
Turgash xoqonligini Qapag‗an mag‗lub qilgan va xoqonlik sifatida tanazzulga yuz
tutib bo‗lgan edi. To‗nyuquq va Eltarishning ikkala o‗g‗li SHarqiy Turk xoqonligi
So‗g‗dga paydo bo‗lib qoldilar va So‗g‗d shohi Gurak tomonida turib, arablarga
qarshi jang qildilar. To‗nyuquq bititoshida bu voqea eslanadi: ―Inal xoqonga arab
va tuxor (arablarning ittifoqdoshi) hujum qildi. O‗shanda ajraladigan choki bor
dubulg‗a kiygan so‗g‗doq xalqi hammasi keldi‖ (To‗n., 45). Bu voqea 712-713
yillardan keyin bo‗lib o‗tgan. Ammo Qutayba ibn Muslim tomonidan
engilganlaridan so‗ng, 714 yili chekindilar va Oltoydagi isyon ko‗targan
qabilalarni bostirib, O‗tukanga qaytib keldilar.
30
Bu voqealardan ayon bo‗ladiki,
To‗nyuquq bitigtoshi, ayrim olimlar ko‗rsatganlariday, 712 yoki 716 yili emas,
balki 725 yili yozilgan bo‗lib chiqadi. YUqoridagi tarixiy voqealarda
To‗nyuquqning ishtiroki shundan dalolat beradi.
Bitigtosh so‗ngida To‗nyuquq Ikkinchi Turk xoqonligi tashkil topgandan boshlab
keyingi barcha xoqonlarning xizmatlarini ta‘kidlab o‗tadi. Bititoshning so‗nggi
misrasi xuddi ertaklarning tugallanmasini eslatadi – go‗yo podshoh mamlakatni
obod qildi yoki yovuz dushman daf bo‗ldi, qahramonning o‗zi ―murod-maqsadi‖ga
etdi: ―Men bilga To‗nyuquq va Eltarish xoqon muvaffaqiyat qozonmasa edi, u
bo‗lmasa edi, men o‗zim dono To‗nyuquq muvaffaqiyat qozonmasam edi, men
bo‗lmasam edi, Qapag‗an xoqon boshliq turk sir xalqi erida urug‗ ham, xalq ham,
kishi ham, turk xalqi eriga xo‗jayin ham bo‗lmas edi‖ (To‗n., 59-61).
Umuman, To‗nyuquq bitigtoshni qadimgi turkiy adabiyotda alohida, o‗ziga xos
memuar janri namunasidir.
30
Кляшторний С.Г., Савинов Д.Г. Степные империи Древней Евразии. Санкт
-Петербург, Филологический
факультет Санкт-Петербургского университета, с. 103.
Kuli chur bititoshi
Bu yodgorlikni 1912 yili Mo‗g‗ulistonning Ixe-Xushotu degan manzilidan
V.L.Kotvich topgan. U mazkur yodgorlikning tarixiy ahamiyatini batafsil bayon
qilgan. Kuli chur Beshbaliq shahrida to‗rtta jangda kurash olib bordi. Bilga xoqon
yodgorligida ham Kuli chur tardush beklarini boshlab Bilga xoqonga 716 yili
taslim bo‗lib keladi (o‗n uchinchi satrda).
Kuli chur bititoshni hajman katta emas: bitigtoshning g‗arb tomoni o‗n ikki
satrdan, sharq tomoni o‗n uch satrdan va janub tomoni to‗rt satrdan iborat.
Bitigtosh ko‗p zararlangan, shu bois voqealarning mantiqiy izchilligi kuzatilmaydi.
Bitigtoshning boshidanoq To‗nyuquq ismi uchraydi. Kuli chur Eltarish xoqon
davrida anchagina mashhur bo‗lgan ko‗rinadi. Bititoshning g‗arb tomoni uchinchi
satrida ―(Kuli chur) Eltarish xoqon davlatida keksayib, yaxshi mangulik ko‗rdi,
ulug‗ Kuli chur sakson yil yashab vafot etdi‖.
Kuli chur bititoshining uzuq-yuluq saqlangan jumlalaridan shu narsa ayon
bo‗ladiki, u mohir jangchi va lashkarboshi bo‗lgan. U minib jangga kirgan ot, jang
kiyimlariga alohida urg‗u berilgan. Janglarda qahramonlik ko‗rsatib, shuhrat
taratgan, inson sifatida yaxshi do‗st, fazilatlarga boy inson bo‗lgan. U tardush
xalqining hukmdori bo‗lgan. Qorluq xalqi bilan jang qilgan, xuddi Kul tigin minib
kirgan otlar qanday tasvirlangan bo‗lsa, Kuli churning jangovar otlari ham shu
tarzda tasvirlangan. Bitigtosh muallifi noma‘lum.
Moyun chur bitigtoshi
Bu bititoshni 1909 yili G.I.Ramstedt topgan. Moyun chur - uyg‗ur xoni,?45 yili
oxirgi Turk xoqonligi hukmdori O‗zmish teginni mag‗lub qildi. Bitigtosh shunisi
bilan diqqatga sazovorki, uyg‗ur xoniga uyg‗ur-turk yozuvida emas. Balki turkiy-
run yozuvidagi bitigtosh o‗rnatilgan.
Moyun chur hajm jihatidan Kuli chur bitigtoshidan kattaroq bo‗lib, bitigtoshning
shimol tomoni o‗n ikki satrdan, sharq tomoni ham o‗n ikki satrdan, janub tomoni
o‗n besh satrdan, garb tomoni o‗n satrdan iborat. Bitigtosh ko‗p zararlangan.
Moyun chur bititoshni, xuddi To‗nyuquq bitigtoshi kabi, Moyun chur tomonidan
hikoya qilinadi. Bititosh Turk xoqonligining hududi, mavqei va qudratli davlat
bo‗lganini hikoya qilish bilan boshlanadi. Qipchoq qavmining ellik yil hukmronlik
qilgani haqida shu bitigtoshda ilk bor so‗z yuritiladi: ―turk qipchoq (qavmi) ellik
yil o‗tirdi turk xalqi ustidan, yigirma olti yoshimda (xoqon otamga shad unvonini)
berdi‖ (4).
Moyun chur otasi Kul dono xoqon bilan birga turk xoqonligi qo‗shinini itoat
ettirganini hikoya qiladi. Qo‗y yili (745 yili) O‗zmish tiginni asir olgani va uning
xotinini o‗ziga olganini hikoya qilar ekan, uch qarluq xalqi baribir, Moyun churga
itoat etmasdan, g‗arbiy turk xoqonligiga qo‗shilib ketgani haqida xabar beradi.
Moyun chur bitigtoshining qimmati shundaki, unda Turk xoqonligi tugagandan
keyingi turkiy qavmlarning uyg‗ur xoqonligiga qo‗shilishi, ayrim qabilalarning
isyoni, 757 yilgacha bo‗lgan turkiy qabilalar bilan Moyun chur lashkari o‗rtasidagi
kurash voqealari bayon qilinadi. Bitigtosh ko‗p zararlangani uchun izchillik
yo‗qolgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
