Xorazmiyning “Muhabbatnoma” asari.
SHoirning ismi ma‘lum emas.
―Muhabbatnoma‖ning bir necha o‗rnida ―Xorazmiy‖ taxallusi uchraydi.
Masalan:
Siza teb keldi, Xorazmiyni asrang,
Kim asrarlar qamuq shahlar gadoyi.
yoki:
Azalda qildi Xorazmiyni muhtoj,
Tag‗i manzurini sulton yarotti.
SHoir to‗g‗risidagi ba‘zi ma‘lumotlarni asarning o‗zidan topish mumkin.
Adabiyotshunos olim Natan Mallaev «Muhabbatnoma»ning so‗ngida keltirilgan
forscha hikoyani Xorazmiyning tarjimai holi sifatida tahlil qilgan edi. Quyida
Muinzoda she‘riy yo‗l bilan qilgan tarjimani keltiramiz:
112
Бертельс Е.Э. Очерк истории персидской литературы. Ленинград, 1928, 36-бет.
113
Қ
аранг: Жамолова М. Фзбек адабиётида нома жанри. “Фан” нашриёти, 1992, 4-бет.
114
Қ
аранг: Микаэл Рафили. Азербайджанская литература (с древнейших времен до ХVI века). Баку, 1962,
Б.388.
115
Қ
аранг: Жамолова С. Ю
қ
оридаги асар, Б.4.
(Muinzoda tarjimasi shu erga )
―Muhabbatnoma‖dan
ma‘lum bo‗lishicha, Xorazmiy bu asarini Oltin O‗rda xoni
Jonibekning (1342-1357) qo‗l ostidagi hukmdorlaridan bo‗lgan Muhammad
Xo‗jabekning taklifi bilan 754 (milodiy 1353) yili yozgan.
Muhammad
Xo‗jabekning Xorazmiyga qilgan iltimos quyidagicha edi:
Tabassum qildi, aydi: Ey faloni,
Keturgil bizga loyiq armug‗oni.
Ko‗ngul bahrinda ko‗p gavharlaring bor,
Ochunda porsi daftarlaring bor.
Muhabbat nardini ko‗plardan uttung,
SHakartek til bila olamni tuttung.
Tilarmenkim bizing til birla paydo,
Kitobi aylasang bu qish qotimdo.
Muhammad Xo‗jabekning «bizing til»i turkiy tildir. Muhammad Xo‗jabekni
Xorazmiy faqat «Muhabbatnoma»ning yozilishiga turtki va maslahat bergan
hukmdor sifatidagina emas, balki millatparvar, ma‘rifatli inson sifatidagi
qirralariga ham e‘tibor beradi.
Kim ush eltek kechar ayyomi foniy,
Jahonda qolsa bizdin armug‗oni.
Navoiyning «Majolis un-nafois» asarining birinchi majlisida ikki Xorazmiy
taxallusli shoirlar to‗g‗risida ma‘lumot beriladi.
116
Ammo Oltin O‗rda adabiy
muhitida ijod qilgan va «Muhabbatnoma»ning muallifi Xorazmiyga aloqasi yo‗q.
Navoiyning bu asaridan Oltin O‗rdada ijod qilgan shoirlardan birontasi o‗rin
olmagan. Zotan, Navoiy faqat Movarounnahr va Xurosonda yashab ijod qilgan
shoirlar to‗g‗risida ma‘lumot beradi. Qolaversa, Oltin O‗rdaning Xuroson va
Movarounnahr adabiy muhitidan uzilib qolgani va Oltin O‗rda tanazzulga yuz
tutib, Mamluklar davlatiga ko‗chgandan keyin ham, Movarounnahr va Xuroson
davlatlari bilan madaniy-adabiy aloqalarning yo‗qligi saban bo‗lishi mumkin.
SHu o‗rinda bir dalilni aytib o‗tish lozim. Navoiy garchi noma janrini o‗zbek
adabiyotida boshlab bergan Xorazmiy va uning ―Muhabbatnoma‖sini biron asarida
tilga olmasa ham, boshqa asarlar orqali bilgan bo‗lishi kerak. Navoiy
Xorazmiyning ―Muhabbatnoma‖si bilan tanish bo‗lgan, hech bo‗lmaganda bu shoir
haqida eshitgan. Navoiy ―Majolis un-nafois‖ asarida Atoyi haqida ma‘lumot beradi
va uning turkiycha she‘rlari xalq orasida ko‗p mashhur bo‗lganini aytadi
117
. Atoiy
esa, o‗z navbatida, Xo‗jandiyning ―Latofatnoma‖sidan yaxshi xabardorligini va
uning bu nomasi mashhurligini quyidagi baytida aytadi:
Atoyi she‘rining lutfini bilsa,
―Latofatnoma‖dan kechgay Xo‗jandiy.
116
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Фн учинчи том, Мажолис ун
-нафоис,Тошкент, Фан, 13-бет.
117
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами, 13-жилд 63-бет.
(Esli Xojandi znaet milost stixi Atoyi, on otkazыvaetsya ot svoego «Latofatnome»)
Xo‗jandiy ham o‗zining ―Latofatnoma‖sini ―Muhabbatnoma‖ga javob tariqasida
yozganini ta‘kidlaydi:
Muhabbat jomidin ichsang sharobe,
―Muhabbatnoma‖ga aytsang javobe.
O‗zbek mumtoz adabiyotida noma janri haqidagi ana shu ma‘lumotlarga tayangan
holda aytish mumkinki, Navoiy Oltin O‗rda adabiyotining ayrim namunalaridan
bilvosita va bevosita xabardor bo‗lgan. Ammo tamoyilni saqlash maqsadida Oltin
O‗rda o‗zbek adabiyoti vakillari to‗g‗risida to‗xtalishni maqsadga muvofiq deb
bilmagan.
Po‗latjon domullo Qayumov «Tazkirayi Qayumiy» asarida quyidagicha
ma‘lumot beradi: «Bu kishini Nozim Xorazmiy deb yuritiladurki, o‗zining
«Muhabbatnoma» nomli yirik asari bilan 14- asrning buyuk klasik yodgori bilan
tanilmishdur. SHoirning tarjima holigina emas, hattoki nomi ham zamonamizda
ham ma‘lum bo‗lmadi. Lekin asari mo‗‗tabar kitobdur. Bu asar ham Oltin (O‗rda)
hukmdorlari davrida yozilmish qadimgi asardur. O‗zi xorazmli bo‗lgan va Oltin
O‗rdada yurgan o‗zbek shoiridur».
118
«Muhabbatnoma» asari nafaqat o‗zbek, balki rus, tatar, turkman olimlari
tomonidan o‗rganilgan. Bu haqda «Tatar adabiyoti tarixi» kitobida batafsil
ma‘lumot berilgan.
119
«Muhabbatnoma»ning yozilgan joyi to‗g‗risida so‗z ketganda, Sirdaryo
bo‗yidagi Sig‗noq shahrida yaratilgani aytiladi. Bunga asos sifatida asardagi:
«Muhabbatnoma» so‗zin munda aytdim,
Qamug‗in Sir yaqosinda bitidim
degan misralari olinadi. Xorazmiyning bergan xabariga qaraganda, asar boshqa
shaharda tugatilgan bo‗lishi mumkin. Birinchi nomadagi quyidagi bayt asarning
Oltin O‗rda poytaxti Saroy shahrida tugatilganidan darak beradi:
Saroydin bordi CHin-Moching‗a choving,
Qiyo boqsang, bo‗lur arslonlar oving.
Mazkur bayt yana shunisi bilan qimmatliki, unda Xorazmiy Oltin O‗rda adabiy
muhitidan tashqarida – Misrda tashkil topgan Mamluklar davlatida ham shuhrat
qozonganiga ishora qiladi. Balki Xorazmiy Saroy shahriga borib, o‗sha erda
«Muhabbatnoma»ni tugatgandan keyin, Misrga ketgan va Mamluklar davlatida
yashab qolgan bo‗lishi mumkin. Bu fikrimizga dalil sifatida quyidagi ma‘lumotni
keltirishimiz mumkin:
Sa‘diy «Guliston»ining Sayfi Saroyi tomonidan qilingan tarjimasi ma‘lum. SHu
qo‗lyozma tarkibida Sayfi Saroyiga zamondosh shoirlarning she‘rlari va Sayfi
Saroyining o‗sha shoirlarning she‘rlariga bergan javob she‘rlari bor. SHu she‘rlar
118
Пўлотжон Домулло
Қ
аюмов. Тазкирайи
Қ
айюмий. Тошкент, 1998, 22
-бет.
119
Қ
аранг: Татар адабиёти тарихи (татар тилида),
Қ
озон, «Китап» нашриёти, 1984,196
-198-бетлар.
orasida Xorazmiy taxallusli shoirning g‗azali mavjud.
120
G‗azalning ruhi, uslubi
«Muhabbatnoma» tarkibidagi g‗azallarga juda yaqin. Xorazmiyning shu g‗azali
maqtaida
Xorazmiyning gar tani tuproq bo‗lsa ham,
Otin tiri(k) tutar jahon ichra so‗zlari
bayti uning mashhurligidan dalolat beradi. «Muhabbatnoma»ning «Bayoni voqiyi
aytur» bobida Muhammad Xo‗jabekning Xorazmiyga bergan tarifi yuqoridagi
bayta hamohangdir.
«Muhabbatnoma»dan anglashilishicha, Xorazmiy tasavvuf yo‗lini tut gan shoir.
Zotan, asarning debochasidagi ayrim baytlar shundan dalolat beradi. Masalan:
Muhammaddin muhabbat bo‗ldi paydo,
Meni mundoq muhabbat qildi shaydo…
SHuningdek, quyidagi baytlarda tasavvuf ilmida keng tarqalgan ramz – may
ramzi bor:
Kel, ey soqiy, keturgil bodayi nob,
Kula o‗ynayu ichsunlar bu ashob…
Kel ey soqiy, keturgil jomi Jamni,
Kishining ko‗nglidin may yur g‗amni…
Kel ey gulchehra soqiy, may keturgil,
Meni hayrat maqomig‗a eturgil.
Habibim naqshidin ma‘ni bo‗loyin,
Tahayyurda o‗zimdin qurtuloyin…
Birinchi va ikkinchi baytlarda may yoki boda timsoli muhim mohiyat kasb etadi.
May timsoli tasavvuf adabiyotida keng tarqalgan bo‗lib, «ilohiy ishq – ma‘rifat,
donish ishtiyoqining avji qiyomi, YOr jamoli mushohadasidan oshiq dilida paydo
bo‗lgan kuchli zavq – ilhomning, behad xursandlik, sururning ramziy ifodasi
sifatida tilga olingan».
121
Soqiy so‗zi ham bu erda ramniy ma‘noga ega, ya‘ni
mutlaq fayziyot, ma‘rifat bulog‗i demakdir.
122
Keltirilgan uchinchi va to‗rtinchi baytlarda mutasavvif Fano maqomi yoki
Fano vodiysiga etib borishi uchun bosib o‗tishi shart bo‗lgan Hayrat maqomi
to‗g‗risida so‗z ketadi. Hayrat maqomi - Fano maqomidan oldingi bosqich.
Navoiyning «Lison ut-tayr» dostonida bu bosqichlar tasviri bor. Tahayyur –
hayratlanish demakdir, ya‘ni «tahayyurdan qutulish» - Fano bosqichiga o‗tish
120
Қ
аранг: Фзбек мумтоз адабиёти намуналари. Тузувчи, изо
ҳ
ва шар
ҳ
лар муаллифи филология фанлари
доктори, профессор Насимхон Ра
ҳ
мон. Тошкент, Фан, 2007,66 67 бнтлар.
121
Комилов Н. Тасаввуф.”Мовароунна
ҳ
р
-Ўзбекистон
”, 2009, 150
-бет.
122
Комилов Н. Ю
қ
оридаги асар, 155
-бет.
ma‘nosiga ishora qiladi. Qolaversa, asar so‗ngida keltirilgan «Qit‘a» ham
Xoramziyning yo‗lini va maslagini yaqqol ko‗rsatib turadi:
Tama‘ domina qolur qush emas men,
Telim ayvon uza uchqon Xumomen.
Qilichtek til bila tuttum jahonni,
Qanoat mulki ichra podshomen.
Xarobot ichra masjidda erim bor,
Kim ush ham rindmen, ham podshomen.
Necha hashmatli sulton bo‗lsa bo‗lsun,
Ayitmon mol uchun madhu sano men…
Baytlardagi Xumo, qanoat mulki, Xarobot (faqr yo‗liga kirib, hayvoniy nafslardan
poklab, xokisor bo‗lish), rind kabi timsollar Xorazmiyning e‘tiqodi va maslagini
yana bir bor tasdiqlaydi.
Xorazmiy «Muhabbatnoma»ni yozgunga qadar ham etuk shoir sifatida e‘tirof
etilganini asarning o‗zidan anglash mumkin. Xususan,o‗zbek adabiyoti uchun tamo
mila yangi janrdagi asarni yaratishni hukmdor Muhammad Xo‗jabek Xorazmi yga
topshirgani ham fikrimizga dalildir. Xorazmiy o‗zbek va fors tillarida mahorat
bilan baravar ijod qilganini «Muhabatnoma» takibidagi masnaviy, g‗azal, qit‘a,
fard abi janrlar ko‗rsatib turibdi.
Xorazmiyning «Muhabbatnoma»si o‗zbek adabiyotida nomachilikning keyingi
taraqqiyoti uchun zamin bo‗ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |