Nasimxon rahmonov

Ilk uyg„onish davri adabiyoti 
Ijtimoiy, siyosiy vaziyat, madaniy muhit 
 
 
2
Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи. Т.; «Чўлпон», 1994, 50-51- бетлар. 
1
Ҳофиз Таниш Бухорий. Абдулланома. Т.; 1 жилд, 1966, 72-бет 

---

 
 
 
 
 
 
 
Reja: 
1.
 
Xorazmiyning ilmiy faoliyati. 
2.
 
Ahmad al-Farg„oniyning faoliyati. 
3.
 
Forobiyning fanga qo„shgan hissasi. 
4.
 
Ibn Sinoning adabiyotga qo„shgan hissasi. 
5.
 
Rudakiyning O„rta Osiyo adabiy muhitidagi o„rni. 
6.
 
Firdavsiyning adabiyotga qo„shgan hissasi. 
Kalit so„z va terminlar: 
fors-tojik adabiyoti, ma‟naviy-adabiy muhit
, 
tarix, 
falsafa, mantiq, aniq fanlar, astronomiya ilmi, zij, matematika, geografiya.
 
 
Arablar istilosidan keyin O‗rta Osiyo, xususan, Movarounnahrning
madaniy, adabiy jarayonida keskin o‗zgarishlar yuz berdi. Birinchi navbatda, 
ijtimoiy, siyosiy vaziyat o‗zgardi, xalifalik yuzaga keldi. Davlat boshqaruvida 
yangicha tartib va qoidalar joriy qilindi. Xuroson noibi bo‗lib turgan Ma‘mun otasi 
Xorun ar-Rashid vafotidan keyin taxt uchun kurashlar jarayonida 813 yili Xuroson 
va Movarounnahrdagi katta zamindorlar Tohir ibn Husayn va boshqalar yordami 
bilan Bag‗dodda xalifalik taxtini egalladi. SHundan so‗ng Tohir ibn Husayn 
xalifadan keyingi ikkinchi shaxs bo‗lib qoldi. U o‗zining bu mavqeidan foydalanib, 
Xuroson va Movarounnahrdagi hokimiyatni qo‗lga oldi va o‗zini bu erda mustaqil 
hokim deb e‘lon qildi. SHu yo‗sinda Tohiriylar sulolasi (821-873) paydo bo‗ldi.
Xuddi shu davrda Movarounnahrda Somon avlodlari hukmronligi ham kuchaydi. 
Mahalliy hukmdorlar yordamiga suyangan xalifa Ma‘mun (813-833) Asad ibn 
Somonning o‗g‗illari Nuh ibn Asadni – Farg‗ona, YAhyo ibn Asadni – SHosh va 
Usrushona, Ilyosni esa Hirot hokimi etib tayinladi.
Tohiriylar Movarounnahrda Somoniylar hokimiyatini tan olgach, Somoniylar 
vassal sifatida taxt so‗raydi. 841 yili Nuh ibn Asad, ko‗p o‗tmay YAhyo ham vafot 
etib, Samarqand va SHosh Ahmad ibn Asad qo‗liga o‗tdi. U taxtni Farg‗onadan 
Samarqanda ko‗chirib, bu shaharni o‗z davlatining poytaxti deb e‘lon qildi. Ahmad 
ibn Asad vafotidan keyin esa taxtni uning katta o‗g‗li Nasr ibn Ahmad egalladi 
(864-892).
48
Somoniylar davrida fors- tojik adabiyoti Movarounnahrning adabiy- ma‘naviy 
hayotida muhim o‗rin egalladi. Adabiy jarayon ijtimoiy-tarixiy jarayondan 
ajralmagan holda rivojlana bordi. Ilm-fan rivoj topdi, Buxoro SHarqning yirik 
madaniy, hunarmanchilik va savdo markaziga aylandi. Bu haqda as-Saolibiyning 
―Yatimat at-dahr‖ asarida qimmatli ma‘lumotlar berilgan.
X asr va X1 asrning birinchi yarmida badiiy adabiyot rivoj topdi. Biz bu 
davr adabiy jarayoni haqida o‗z o‗rnida to‗xtalamiz. O‗rta Osiyo madaniy hayotida 
arab va fors tillaridagi adabiyot muhim rol o‗ynadi. Islomning yoyilishi va O‗rta 
Osiyoda mustahkam qaror topishida arab tili asosiy rolni o‗ynadi. ―Tarixda favqulodda 
bo‗lgan va biz Uyg‗onish deb ataydigan davrni yaratgan kuchlar‖ 
(
Konrad) xuddi shu 
davrda yuzaga keldi. Uyg‗onish davrining buyuk namoyandalari o‗zlarining amaliy 
faoliyati, tarix, falsafa, mantiq, shuningdek, aniq fanlar sohasidagi kashfiyotlari bilan 
O‗rta Osiyo tarixida chuqur iz qoldirdilar. 
48
Қаранг: Абу Мансур ас-Саолибий. Йатимат-ад-даҳр. Тошкент. ―Фан‖ нашриѐти, 1976, с.3. 

---

 Somoniylar, G‗aznaviylar va Qoraxoniylar davridagi madaniy, ilmiy muhit, 
jamiyatning yangi bir o‗zanga solinishi natijasida Uyg‗onish davri paydo bo‗ldi. 
Quyida Uyg‗onish davriga asos solgan O‗rta Osiyo olimlaridan ayrimlarining 
faoliyati haqida qisqacha to‗xtalamiz. (Uyg‗onish haqida bir-ikki jumla) 
(metodikasi haqida Qozoqvoy akaning ayrim kuzatishlari bor. Orqaga olib 
qo‗ydim, bu o‗rinda kerak emas).
Xorazmiy
(taxminan 783- 850). O‗rta Osiyoda aniq fanlarning, xususan, 
matematika ilmining paydo bo‗lishi Xorazmiy nomi bilan bog‗liq. Uning 
jahonshumul olim ekanini butun olam e‘tirof etadi. Xorazmiyning ilmiy faoliyati 
antik davr fanidan Uyg‗onish davridagi fanga ko‗prik bo‗lib xizmat qildi.
49
Xorazmiy haqidagi dastlabki ma‘lumot X asrda Ibn an-Nadim degan olimning ―al-
Fixrist‖ (―Ro‗yxat‖) nomli asarida uchraydi. Ma‘lumot qisqa bo‗lib, quyidagicha: 
―
Al-Xorazmiy
. Uning ismi – Muhammad ibn Muso, Xorazmdan. U al-Ma‘mun 
davrida Donolar xazinasi‖ni boshqarish uchun tayinlangan, astronomiya ilmining 
bilimdonlaridan. Odamlar observatoriya kuzatuvlari boshlangunga qadar va keyin 
ham uning ikki zijiga (astronomik jadvaliga) tayanganlar. Bu zij ―as-Sindxind‖ 
nomi bilan mashhur. Xorazmiyning quyidagi kitoblari bor: birinchi va ikkinchi 
tahrirdagi ―Zij‖, Quyosh soatlari haqidagi kitob‖, ―Usturloblar bilan ishlash 
haqidagi kitob‖, ―Usturlobning tuzilishi haqidagi kitob‖, ―Tarix kitobi‖ »
50
Keyingi tarixiy manbalarda qayd etilishicha, Xorazmiy 813 – 833 yillar orasida 
―Tenglama va qarshilantirish hisobi muxtasari‖, ―Qo‗shuv va ayiruv haqidagi 
kitob‖, ―Hind raqamlari haqidagi kitob‖larini yozgan. Uning ‖Erning shakli 
haqidagi kitob‖i geografiya ilmiga bag‗ishlangan. 
Xorazmiy yozgan kitoblarini hayotiy zaruratga bog‗ladi. Xorazmning xo‗jaligi 
uchun astronomiya va matematika nihoyatda kerak edi. Xususan, kanallar qurish 
uchun ularning yo‗nalishini to‗g‗ri belgilash, sug‗oriladigan erlarni o‗lchash va 
hisob-kitoblarini olish, qishloq xo‗jaligi taqvimini olib borish va boshqa qator 
ishlar aynan astronomiya va matematika fanlarining xizmati kerak edi. Jumladan, 
algebraga oid risolasining debochasiga shunday yozadi: ―Men tenglama va 
qarshilantirish hisobi haqida kitob yozdim. Bu kitob arifmetikaning oddiy va 
murakkab masalalarini o‗z ichiga oladi, chunki bu odamlarga meros bo‗lishuvda, 
vasiyatnoma tuzishda, mol-mulkni bo‗lishuvda va sud ishlarida, savdo ishlarida, 
har turli bitimlarda, shuningdek, er o‗lchashda, kanallar o‗tkazishda, qurilish 
geometriyasida va boshqa shunga o‗xshash qator ishlarda kerakdir‖.
51
Al-Xorazmiyning ―Tarix kitobi‖ diqqatga sazovordir. Bu kitobning saqlanib 
qolgan parchalaridan Abu Rayhon Beruniy ham ―Qadimgi xalqlardan qolgan 
yodgorliklar‖ asarida Muhammad s. a.s.ning tug‗ilgan yilini keltirganda 
foydalangan. SHuningdek, Bag‗dod shahrining qurilishi tarixi to‗g‗risida ham juda 
aniqlik bilan bayon qiladi: ―145 yilning payshanbasida greklarning 1073 yil 1 
49
Қаранг:Булгаков П.Г., Розенфельд Б.А., Ахмедов А.А. Мухаммад ал-Хорезми. Москва. «Наука», 1983, 5-
бет. 
50
Юқоридаги китоб, 8-бет. 
51
Ал
-
Хорезми. Математические трактаты. Пер. Ю.Х.Копелевич, Б.А.Розенфельда, ТашкентЮ Фан, 1964, 26-
бет. 

---

nison oyi [eramizning 762 yil 1 apreli] boshlandi. SHu yili al-Mansur Bag‗dodni 
qurishni boshladi. U bu shahar Tinchlik shahri deb atadi...146 yili dushanba kuni 
greklarning 1074 yili adar oyining 21chisi [763 yil 21 mart] boshlandi. Al-Mansur 
Tinchlik shahrini qurishni boshladi va o‗z odamlari bilan u erga ko‗chib o‗tdi...‖ 
SHuningdek, al-Xorazmiy xazarlar tomonidan Tibilisining olinishi, Ma‘mun 
tarixiga oid qiziqarli voqealarni shu asarida batafsil bayon qiladi. Xullas, al-
Xorazmiyning ―Tarix kitobi‖ning saqlanib qolgan parchalari tarixiy voqealarga, 
tabiiy fanlarga oid ma‘lumotlarga boydir.
Al-Xorazmiy ‖Erning shakli haqidagi kitob‖ ida butun olamning geografik 
joylashuvi va ularning o‗rtacha uzunliklari, qaysi gradusda joylashgani,
mamlakatlar shaharlari, daryolari va xalqlari haqida batafsil ma‘lumot beradi. Ayni 
paytda al-Xorazmiy yunon olimi Ptolemeyning (...asrda yashagan) ―Geografiya‖ 
asaridan va SHarqda yaratilgan boshqa geografiyaga oid asalardan foydalangan. 
Al-Xorazmiy ularga qaraganda ko‗p aniqliklar kiritgan. Ayniqsa, O‗rta Osiyo 
geografiyasiga, jumladan, aholining etnik tarkibi va joylashuviga oid ma‘lumotlari 
bugungi kunda diqqatga sazovordir. Masalan, Ptolemey ―Geografiya‖ asarida 
Kaspiy va Orol dengizini bitta dengiz deb qaraydi va O‗rta Osiyodagi ikki yirik 
daryo – Oks (Amudaryo) vam YAksart (Sirdaryo) bu dengizlarga quyiladi, deb 
ma‘lumot beradi. Al-Xorazmiy bu ikkala dengizna alohida-alohida deb qaraydi va 
ayni paytda Orolni ko‗l (batixa) deb talqin qiladi va ikkila daryoning bu ko‗lga 
quyilishi haqida aytadi. Al-Xorazmiy Kaspiy dengizini ―Xorazm dengizi, Jurjon, 
Tabariston va Daylam dengizi‖ deb atagan edi.
52
Olim bu dengizning qirg‗og‗i 
chegalarini ham aniqlik bilan hisoblab chiqqan edi.
Al-Xorazmiy Kaspiy dengizini ―Xorazm dengizi‖ deb atagan ekan, buni 
shunday tushunish kerak: qadimgi Xorazmning ta‘siri va mavqei nafaqat Kaspiy 
dengizining sharqida va shimolida, balki bu dengizdan g‗arbda ham kuchli bo‗lgan 
edi.
SHuningdek, al-Xorazmiy O‗rta Osiyoning, xususan, SHosh (hozirgi 
Toshkent), Tarband, Isfijob, Usrushona kabi kichik turkiy davlatlari arablar 
istilosidan keyin ham mustaqilligini saqlab qolganini aytadi. Bu shaharlarning 
hozirgi qaysi hududlarga to‗g‗ri kelishi to‗g‗risida keyingi tarix asarlariga 
tayaniladi. Jumladan, Tarband o‗rta asrdagi O‗trordir. Al-Xorazmiy davrida 
SHosh va Tarband hozirgi Toshkent viloyati, Janubiy Qozog‗istonni o‗z ichiga 
olgan. Xullas, al-Xorazmiyning geografiyaga oid asarida hozirgi O‗zbekiston 
hududidagi turkiy davlatlar , jumladan, SHosh haqida ham kerakli va ishonchli 
ma‘lumotlarni topishimiz mumkin.