Nasimxon rahmonov

Lutfiy (1366-1465) 
(Qo‗shimchalarini kiritib bo‗ldim, izohga Gota nusxasi 
to‗g‗risida ma‘lumot berish kerak, balki spravkaga ham.) 
Lutfiy XVI asrning oxiri – XV asrning o‗rtalarida yashab ijod qildi. Mavlono 
Lutfiy o‗z zamondoshlari orasida ―malik ul-kalom‖ (Alisher Navoiy)
*
, ―so‗z lutfida 

---

yagonai davron‖ (Xondamir)
*
shoir sifatida shuhrat qozongan. Uning bizgacha etib 
kelgan asarlari tarixiy va ilmiy manbalarda Lutfiy taxallusi bilan berilgan. Lutfiy 
fors va turkiy tillarda ijod qilgan. Bu Lutfiydan boshqa shu taxallus bilan ijod 
qilgan shoirlar tarixda o‗tgan. Mavlono Lutfiydan boshqalari ozarbayjon, usmonli 
turk, fors-tojik tillarida ijod qilganlar. Ammo uning alohida forsiy devoni borligi 
to‗g‗risida ma‘lumot yo‗q. ―Lutfiy‖ taxallusli shoirlarning birontasi ham Mavlono 
Lutfiy darajasida she‘r bitolmagan. SHu taxallusli shoirlarning biri to‗g‗risida 
Navoiy ―Majolis un-nafois‖da ma‘lumot beradi
*
. Alisher Navoiy, Xondamir, 
Abdulla Kobuliylar
* 
Lutfiy merosining asosiy qismini uning turkiy devoni tashkil 
etishini aytganlar. SHoir devonining bizgacha etib kelgan qo‗lyozma nusxalari 
haqida turli manbalarda ma‘lumotlar berilgan bo‗lib, bu ma‘lumotlar bir-biridan 
farqlidir
*
. 
Lutfiy zamonasining mutasavvif olimlaridan SHahobiddin Xiyoboniydan ta‘lim 
olgan. 
Boysung‗ur Mirzo kabi sultonlar Lutfiyning shoirlik mahoratini g‗oyat e‘tirof 
etganlar, uni o‗z huzurlariga taklif qilib turganlar. Lutfiy Boysung‗urning hayot 
davri () va uning o‗g‗li Alouddavlaning yoshlik, navqiron yigitlik paytiga 
bag‗ishlangan qasidasining so‗ngida ikki baytida o‗zi bilan shahzodalar o‗rtasidagi 
munosabatlar manzarasini chizib beradi: 
Etti boshim ko‗kka, shohokim, tiladingiz g‗azal, 
Ul sharaftin topti devonim qabuli shayxu shob. 
Lutfiy qulning she‘ri birla xuddi ehtiyoj, 
Iltifotingdin, begim, men shuhrat ettim iqtisob. 
[Mening g‗azallarimni istaganingizda boshim ko‗kka etdi, shundan 
Devonim sharaf topib, keksayu yosh tomonidan qabul qilindi. 
Qulingiz Lutfiyning she‘rini o‗qishga siz ehtiyoj sezdingiz, ey 
bek, sizning iltifotingizdan men shuhrat topdim.] 
Ko‗rinadiki, Alouddavla ham Lutfiy g‗azallarini yoqtirgan. CHamasi, Alouddavla 
Lutfiy g‗azallarini so‗rab olib o‗qib turgan. Baytlar mazmunidan yana shu narsa 
anglashiladiki, yuqoridagi qasida yozilgan davrda – taxminan 1430 yillarda Lutfiy 
devon tuzgan, degan xulosaga kelish mumkin. Lutfiy devonni bir marta emas, 
balki bir necha marta tuzgan. Bunday fikrga kelishga devon qo‗lyozmasining Parij 
va Gota nusxalari undaydi. Zotan, bu nusxalarda devon yangi she‘rlar bilan 
to‗ldirib borilgan. Devonda she‘rlarning o‗rni almashtirilgan, she‘rlar tarkibidagi 
ayrim baytlar tushirilib, yangilari bilan almaytirilgan, baytlar mazmunan qayta 
tahrir qilingan. Demak, Lutfiy o‗z ijodiga har doim jiddiy yondashgan. 
Bugungi kunda mavjud ma‘lumotlarga tayangan holda, Lutfiyning ijodiy merosi 
janrlar bo‗yicha quyidagi miqdorni tashkil etadi: g‗azallar – 372 ta bo‗lib, 4712 
misra; qasidalar – 3 ta bo‗lib, 214 misra; to‗rtlik (tuyuqlar) – 115 ta bo‗lib, 460 
misra; fardlar 60 ta bo‗lib, 120 misra; ayrim baytlar 22 ta bo‗lib, 44 misra
*
. 

---

Lutfiy SHarafiddin Ali YAzdiyning fors tilidagi ―Zafarnoma‖ (1437) asarini ham 
SHohruh Mirzoning taklifi bilan ona tiliga she‘riy tarjima qilgan. Ma‘lumotlarga 
qaraganda, ―Zafarnoma‖ning tarjimasi o‗n ming baytdan ortiqdir
*
. 
Mavlono Lutfiydan boy adabiy meros qolgan. Manbalarda shoirning 20 dan ortiq 
asar yozgani aytiladi. Lekin bu asarlarning ayrimlari hali topilmagan. 
SHoirning ijodi juda erta boshlanib, umrining so‗nggi davrlarigacha ham ijod bilan 
mashg‗ul bo‗lgan. Manbalarda xabar berilishicha, shoir ―Uftad‖ radifli g‗azalini 99 
yoshida – vafot etgan yili yoza boshlagan. Navoiyning aytishicha, Lutfiy bu 
g‗azalini davom ettirib tugatishni Abdurahmon Jomiyga vasiyat qilgan. 
Lutfiy o‗z davrida ham, keyin ham zamonaning mashhur ijodkorlari tomonidan 
Navoiydan keyingi o‗rinda turadigan shoir sifatida e‘tirof etilgan. Navoiy ―Badoe‘ 
ul-bidoya‖ devoni debochasida ham Lutfiyning Iroq va Xurosonda shuhrat 
tutganini alohida ta‘kidlaydi. Navoiy Lutfiy g‗azaliga bog‗lab yaratgan uchta 
muxammasini mazkur devoniga kiritgan. 
Umuman, Lutfiy haqida Alisher Navoiy asarlarida keng ma‘lumot berilgan
*
. 
Keyinchalik yaratilgan adabiy-tarixiy manbalarda Navoiy asarlarida berilgan 
ma‘lumotlar takrorlansa-da, bu ma‘lumotlar aynan qaytarib bo‗lmay, Lutfiy hayoti 
va ijodining biron qirrasini ochishga xizmat qiladi. Kamoliddin Binoiy
*
, 
Davlatshoh Samarqandiy
*
, Zahiriddin Bobur
*
, Poshshoxoja
*
kabi qator shoiru 
muarrixlar Lutfiy ijodi, xususan, she‘riyatiga yuksak baho berganlar. Lutfiy 
asarlari XIX asrning oxirlarigacha ham ijod ahliga kuchli ta‘sir ko‗rsatganini qori 
Rahmatulloh Vozeh (1817-1894) ning ―Majmuai mansur va manzumi Vozeh‖ 
tazkirasidan bilamiz. 
Lutfiy fors tilida ajoyib qasidalar bitgani ma‘lum. Bu haqda Navoiy ―Majolis un-
nafois‖ asarida ma‘lumot beradi. Lutfiyning o‗zbek tilidagi g‗azal, ruboiy, tuyuq 
va boshqa janrdagi asarlari jahonshumul shuhrat qozondi. 
Gadoiy (qo‗shimchalari kiritildi) 
SHoir Gadoiy ijodi XV asrda temuriylarning adabiyot va san‘atda alohida e‘tibori 
bois Movarounnahr va Xurosonda adabiyot gullab-yashnagan. V.V. Bartold ta‘biri 
bilan aytganda, bu har ikki o‗lka turkiy tildagi adabiy harakatchilikning markaziga 
aylangan davrga to‗g‗ri keladi. Bu davrda o‗zbek adabiyotining taraqqiyotiga 
Lutfiy, Atoyi, Sakkokiy bilan bir qatorda, Gadoiy ham katta hissa qo‗shdi. 
Navoiyning ―Majolis un-nafois‖ tazkirasida Gadoiy haqida ma‘lumotlar bor. 
Navoiy Gadoiy to‗g‗risida shunday yozadi: ―Mavlono Gadoiy turkigo‗ydir, balki 
mashoqirdindur. Bobir Mirzo (Abdulqosim Bobur – N.R.) zamonida she‘ri shuhrat 
tutti. Bir nav‘i aytur va aning mashhur matla‘laridan biri buldurkim: 
Ohkim, devona ko‗nglum mubtalo bo‗ldi yana, 
Bu ko‗ngulning ilkidin jong‗a balo bo‗ldi yana. 
Mavlononing yoshi to‗qsondan o‗tubdir.
Bu matla aningdurkim: 
Bilbaro, sensiz tiriklik bir baloi jon emish 
Kim, aning dardi qoshida yuz o‗lum hayron emish‖.
* 

---

―Majolis un-nafois‖ yozilayotgan paytda Gadoiy to‗qson yoshda bo‗lgani e‘tiborga 
olinsa, u 806 (1403-1404) yilda tug‗ilgan aytish mumkin. 
Navoiy ―Muhokamat ul-lug‗atayn‖da iste‘dodli turkigo‗y shoirlar Sakkokiy, 
Haydar Xorazmiy, Atoyi, Muqimiy, YAqiniy, YUsuf Amiriy, Lutfiy kabi 
turkigo‗y shoirlar to‗g‗risida so‗z yuritganda, Gadoiyni ham zikr etadi: 
―Xuloguxon zamonidin sultoni sohibqiron Temur Ko‗ragon zamonidin farzandi 
xalafi SHohruh Sultonning zamonining oxirig‗acha turk tili bila shuaro paydo 
bo‗ldilar va ul hazratning avlod va ag‗fodidin ham xush tab‘ salotine zuhurg‗a 
keldi: shuaro Sakkokiy va Haydar Xorazmiy va Atoyi va Muqimiy va YAhiniy va 
Amiriy va Gadoiydeklar‖
*
. 
Gadoiyning devoni Parij Milliy kutubxonasida saqlanadi. Qo‗lyozma hajmi 66 
varaq bo‗lib, shoirning 230 g‗azali, 1 qasidasi, 1 mustazodi va 5 to‗rtlikdan iborat. 
Devondagi Gadoiy merosining umumiy hajmi 2974 misradir. Devon taxminan XV 
asrning oxiri – XVI asrning boshlarida ko‗chirilgan. Gadoiy devoni Lutfiy devoni 
bilan bir muqovadadir. 
Gadoiy ijodining katta qismini g‗azallar tashkil qiladi. Uning g‗azallari markazida 
inson va uning muhabbati turadi. Uningcha, sevgisiz hayot hayot emas, sevgi 
insonning eng olijanob fazilati va ma‘naviy go‗zalligi nishonasidir. 
Har kishingkim, seningdek bir sevar jononi yo‗q, 
Filmasal, bir suratedurkim, taninda joni yo‗q (
Latofatnomada ham shunga o‗xshash bayt bor edi. 
chamasi
). 
Gadoiy uchun ishq hamma narsadan yuksak. U sevgini mol-mulk, mansab, boylik, 
amaldan ustun qo‗yadi va o‗zi ham shu aqidaga amal qilganidan faxrlanadi: 
Ishqingizdin(dur) jahon ichra mubog‗otni, begim, 
O‗zgalar faxri gar o‗lsa mulku jog‗u mol ila. 
Gadoiy g‗azallari asosan (asosida) turkigo‗y shoirlar ko‗p ijod qilgan, o‗sha davrda 
keng tarqalgan ―turkiy‖ deb atalgan surud vazni (ramali musammani mahsur)da 
bitilgan. 
Gadoiyning mustazodi shoirning she‘riyatdagi iqtidoriga mezon bo‗lib xizmat 
qilishi mumkin.