Nasimxon rahmonov

Haydar Xorazmiy 
Temuriylardan Umarshayxning o‗g‗li Iskandar Mirzo hukmronligi davrida (X1U 
asrningboshlari) yashab ijod etdi.«Gulshanul-asror» o‗zbek tilidagi axloqiy-falsafiy 
dostonchilikning yirik namunasidir. Asar taxminan 1409-1414 yillarda yozilgan. 
HaydarXorazmiy o‗z asarida Nizomiy Ganjaviyni hurmat bilan tilga oladi, unga 
so‗z ganjining podshohi sifatida yuksak ta‘rif beradi. Haydar Horazmiyning 
«Gulshanul-asror»i Nizomiyning asaridan hajman ancha kichik bo‗lib, 639 baytdan 
iborat masnaviydir. 
Haydar Horazmiy «Gulshanul-asror» asarini yaratish bilan o‗zbek adabiyotida 
she‘riy hikoyaning rivojiga munosib hissa qo‗shdi. «Gulshanul-asror»dagi 
hikoyatlar pand-nasihat mazmunida bo‗lib, falsafiy, ijtimoiy-siyosiy va axloqiy-
ta‘limiy masalalar qalamga olingan. Umuman, Haydar Xorazmiy bu asari bilan 
uzoq tarixga ega bo‗lgan falsafiy-didaktik dostonchilikning yangi davrini boshlab 
berdi.
«Gulshanul-asror»ning tarkibi quyidagicha: «So‗z ta‘rifining bayoni»; bu 
qismda muallif (to‗ldirishkerak: nimahaqdaso‗zketgan); «Musannifning vasfi 
xoli»(nimabu?); «Kitob yozilishi bayoni» (nimauchunyozildi?); «Mav‘iza» (o‗git, 
nasihat). SHundan keyin quyidagi hikoyatlarni keltiradi: «Bo‗z to‗quvchi kampir 
va bazzoz hikoyati», «Hotam Toy hikoyati», «Mahmud G‗aznaviy haqida 
hikoyat», «Horun bilan Bahlul hikoyati»; «So‗nggi so‗z». Xullas, asarda muallif 
to‗rtta hikoyat va hikoyatlar orasida berilgan mav‘iza hamda maqolotlar orqali 
halollik, rostlik, to‗g‗rilik va barcha insoniy fazilatlar to‗g‗risida so‗z yuritadi. 
O‗zbek mumtoz adabiyotida Lutfiy qalamiga mansub deb qarab kelingan «Gul 
va Navro‗z» dostoni keyingi manbalar va tadqiqotlar natijasida HaydarXorazmiy 
asari ekani ma‘lum bo‗ldi.*