Nasimxon rahmonov

Mirzo Ulug„bekning ”To„rt ulus tarixi” asari 
Ulug‗bek Xurosondagi adabiy va ilmiy muhitdan farqli o‗laroq, turk-mo‗g‗ul 
xalqlari tarixi bilan qiziqdi. CHingizxon va mo‗g‗ul sulolalari tarixining 
Temuriylar davrida davom etgani qiziqarli va diqqatga sazovor. Zotan, turk-
mo‗g‗ul qavmlarining qondoshlik jihatdan birligi haqidagi tarix bu davrda ma‘lum 
edi. SHu chin tarixni keng ommaga etkazish uchun zarurati bor edi.
―To‗rt ulus tarixi‖ Mirzo Ulug‗bekning rahbarligi ostida va shaxsan ishtirokida
yaratilgan. Asar 1425 yili yozib tamomlangan. 
Asar ―Ulus- a- arba‘a – yi CHingiziy‖ (―CHingiziylarning to‗rt ulusi‖) va 
―Tarixi arbaa ulus‖ (―To‗rt ulus tarixi‖) nomlari bilan mashhur.* Asar 
muqaddima
va 
etti bob
dan iborat. 
Muqaddima qismida o‗rta asrlarda yaratilgan tarixiy asaralar an‘anasiga ko‗ra, 
Tangri taolo, uning elchisi Muhammad s.a.v. va uning avlodlari sha‘niga maqtov, 
Odam ato, payg‗ambarlar, Nuh alayhissalom, uning farzandlari tarixi bayon 
qilinadi. (Bichurinning ―Istoriya pervыx chetыrex xanov doma CHingizxana‖sini 
ham qarash kerak).
Birinchi bobda
Turkxon ibn YOfas va uning Turkiston elida hukmronlik qilgan 
avlodlari – Abuljaxon, Dabkuyxon, Kuyukxon va boshqa mo‗g‗ul hukmdorlari, 
shuningdek, turk qavmlari va podshohlari – Mo‗g‗ulxon, Qoraxon, O‗g‗uzxon 
tarixi bayon qilingan. SHunisi diqqatga sazovorki, asarda keltirilgan turk-mo‗g‗ul 
urug‗lari tarixi va etnik tarkibi Rashididdinning ―Jome ut-tavorix‖ asarining 1 
jildida keltirilgan ma‘lumotlardan keskin farq qilmaydi. (O‗g‗uzxon-chi?) Bu hol 
Rashididdin foydalangan va turk-mo‗g‗ul xalqlariga oid boshqa manbalarni Mirzo 
Ulug‗bek ham sinchiklab o‗rganganini dalillaydi. Usmonli turklar to‗g‗risidagi 
ma‘lumotlar ham bu bobdagi muhim jihatlardan biridir. 
Ikkinchi bob
turk-mo‗g‗ul xalqlarining afsonaviy onasi Alonquva va undan 
tarqalgan avlodning – Buzunjor xon, Buqo xon, Dutumin xon, Qobulxon, 
Boysung‗ur xon, YAsugay bahodir va boshqalarning tarixi bayonidan iborat. 
Uchinchi bob
buyuk jahongir CHingizxon tarixining bayoniga bag‗ishlangan. 
Bu bobda eng diqqatga sazovor o‗rinlar – CHingizxonning bir qator xonlarni 
mag‗lub qilgani, uning nasl-nasabi, farzandlari, el-ulusga joriy qilgan yasoqlari, 
ya‘ni qonunlari zikri va u o‗rnatgan qonunlar tufayli o‗g‗irlikka barham berilgani, 
lashkar tuzilishiga oid voqealar bayonidir. Jumladan, lashkar tuzilishi to‗g‗risida 
Mirzo Ulug‗bek quyidagicha yozadi: ―Lashkar tartibi shunday tuzilganki, Odam 
ato zamonidan bugungi kungacha biror podshohning sipohi turknikidek muyassar 
bo‗lmagan. Sabru bardosh shiddatida va ma‘lum muddatgacha shokirlikda yashirin 
va oshkora o‗z hokimlariga jonu dildan mahkumlik va mute‘lik qilurlar‖ (113-bet). 
Sulton Muhammad Xorazmshoh va uning o‗g‗li Jaloliddin bilan olib borgan jangu 
jadallari ham shu bobda qiziqarli tarzda bayon etiladi. 
To„rtinchi bob
CHingizxon farzandlariga va Qorachor no‗yonga davlat ishlari 
borasida vasiyat etishi voqealari bilan boshlanadi. O‗ktoyning taxtga o‗tirishi va 

---

uning Ulug‗ yurtdagi podshohligi, O‗ktoy, CHig‗atoy va Tulixonning Xitoyga 
lashkar tortishi, u mamlakatni egallab qaytayotganlarida Tulixonning vafot 
etishi,O‗ktoyxondan keyin taxtga o‗tirgan Kuyukxon hukmronligi bilan bog‗liq 
voqealar, nihoyat, O‗rdoyxon ibn Arig‗ Temurxon hukmronligigicha bo‗lgan 
hodisalar ham shu bobda hikoya qilinadi. O‗ktoydan boshlab O‗rdoyxongacha 
yigirma bir ukmdor tarixi qisqa bayon qilingan. 
Beshinchi bob
— CHinigzxonning to‗ng‗ich o‗g‗li Jo‗ji xon naslidan bo‗lgan 
o‗ttiz uch xon zamonida Dashti Qipchoq (hozirgi Qozog‗iston, G‗arbiy Sibir, 
Volga bo‗yi erlari) tarixiga bag‗ishlangan. Voqealar qisqa, Oltin O‗rta poytaxti 
Saroy shahrini qurgan Botuxon (Jo‗jining o‗g‗li), Barakaxon, O‗zbek xon, Jonibek 
kabi hukmdorlar tarixi shu bobdan o‗rin olgan (Baraqxonmi? ―Muhabbatnoma‖da 
keltiriilgan Jonibek, yana O‗zbekxon haqidagi ta‘riflar bilan solishtirish kerak!)