Nasimxon rahmonov

Rashiddin Fazlulloh Hamadoniy 
 
SHarq adabiyotida tarix va adabiyot doimo yonma-yon yurgan. O‗tmishdagi 
muarrixlar ayni paytda katta ijodkorlar sifatida ham faoliyat ko‗rsatganlar. SHu 
bois tarix har doim adabiyot sifatida uqilgan. Tarixiy asarlardagi rivoyatlar, 
hikoyatlar, she‘rlar ko‗pincha muarrixlarning ijodiy qobiliyatidan darak beradi. 
YOki muarrixlar xalq og‗zaki ijodidagi janrlardan unumli foydalanganlar va o‗z 
tarixiy asarlariga olib kirganlar.
O‗g‗uz shaxsi yoritilgan tarixiy asarlar yana bir jihati bilan bir-biridan farqlanadi. 
Bu O‗g‗uzxon tarixiga oid lavhalarning keng yoki tor bayon qilinganidir. 
Rashiddinning «Jome‘ ut-tavorix» asari Ы\uzxon tarixi batafsil yoritilgan 
manbalardan biridir.

---

Rashiddin Щamadoniy turkiy =avmlar tarixini ilk bor ilmiy asosda yoritib 
bergan olimdir. Biz ta‘kidlagan Mirzo Ulu\bekning «Tыrt ulus tarixi, Abdul\ozi 
Baщodirxonning «SHajarai turk» asarlarini yozishda щam mualliflar «Jome‘ ut-
tavorix»dan foydalanganlar. 
«Jome‘ ut-tavorix fors tilida yozilgan bыlib, olim ыz asari or=ali mu\ullarning 
щamma =abilasi turkiy =avmlardan tar=alganligini asoslab berdi. Bu =abilalarning 
щammasi Ы\uzxonga, Ы\uzxonning shajarasi Nuщ pay\ambarga borib ta=alishini 
kыrsatadi. 
«Jome‘ ut-tavorix»ning Ы\uz shaxsini yoritishdagi aщamiyatli jiщati shundaki, 
asarda Ы\uzxon musulmon sifatida kыrsatilgan bыlsa щam, turkiy mifologiyaning 
ba‘zi izlari kыzga tashlanadi. Bu jiщat «Jome‘ ut-tavorix» bilan «Ы\uznoma» 
ыrtasidagi umumiyliklardan biridir. asarda tarkiy mifologiya sa=langan ыrinlarga 
=uyidagi misollarni keltirish mumkin. Ma‘lumki, eski turk dini-tomoniylikda 
pay\ambar va mu=addas kitoblar bыlmaganligi sababli =omlar ya‘ni 
shomonlarning ыrni be=iyos bыlgan. Turkiyalik olim Usmon Turon shomonlar 
(=amlar) щa=ida shunday yozadi: «SHomonlar isti=bolining yaxshi va yomon 
щodisalaridan ularni (ya‘ni kыk turklarni vo=if aylaydilar. +omlarning 
tavsiyalarisiz =ыshin tplab urushga kirishilmas edi»
1
«Ы\uznoma» dostonidagi 
«Ulu\ Turk, «Dada +ur=ut kitobi»dagi +ыr=ut ota eski turkiylarning shomonlariga 
misol bыla oladi. «Jome‘ ut-tavorix» asarida keltirilgan Ir=li Xыja aslida 
«Ы\uznoma» dostonida keltirilgan Ulu\ Turkdir. U Ы\uz avlodlariining щar 
birining la=abini, nomini, tam\asi va belgisinitain etadi. Ы\uzxondan tar=algan 24 
uru\ning щar biriga ma‘lum щayvonlarning nomi beriladi. Bu щayovonlar щar bir 
=abilaning щujum =ilmasligi lozim. «Ы\uznoma» da щam Ulu\ Turk Ы\uzxonning 
avlodlari ыrtasida щokimyatning =anday ta=simlanishini oldindan bashorat =iladi.
«Jome‘ ut-tavorix» asarining Ы\uz shaxsini yoritish borasida yana bir 
aщamiyatli jiщati mavjud. Bizga ma‘lumki, Xitoy solnomalari =adimgi turklar 
tarixi uchun eng =adimiy, ishonchli manbvadir. Rashiddin Щamadoniy «Jome‘ ut-
tavorix» asarini yozish arafasida, 1286 yili Eronga amir Pыlod CHjen Sin degan 
bir tarixchi keladi. Bu Odam Xitoy solnomalari mu\ul rivoyatlari bыyicha chu=ur 
bilimga ega bыlgan. Rashiddin Щamadoniyning «Jome‘ ut-tavorix» asarida 
ilmiylik bosh ыrin tutganining, Ы\uz shaxsi keng yoritilganining uch yil davomida 
щar kun olib borgan ma‘ruzalaridan =idirish lozim.
1
Demak, «Ы\uznoma» dostonidagi tarixiylik xususiyatlari Ы\uzxonning 
yurishlarida, uning turkiylarga nom berishi ularni birlashtirib markazlashgan davlat 
tuzimi bilan bo\li= vo=ealarda ыz aksini topgan.
Ы\uz щo=onining bosh=a yurt va elatlarga yurishlaridan =adimgi turkiy 
xal=lardagi markazlashgan davlat tuzishga bыlgan intilishi щa=ida xulosa 
chi=arish mumkin. 
Qutbning ―Xusrav va SHirin‖